Co nosi się w kieszeni, gdy jest wojna?

Janina Kesler miała dwa wieczne pióra. W kieszeni lub w torebce. Nie wiadomo dokładnie gdzie, bo było lato, niemal połowa sierpnia. Może w kieszeniach zwiewnej szmizjerki, może w jakiejś lekkiej narzutce czy przewiewnym sweterku. Pióra były zgrabne, niewielkich rozmiarów. Jedno w odcieniach szarości i beżu, drugie – kolorowe, marmurkowe.

Tego dnia Janka nie miała przy sobie nic więcej. W przeciwieństwie do młodszych sióstr – Zosi i Irki.

Urodziny

4 sierpnia 1944 r., a był to piątek, Zofia Kesler obchodziła swoje 38. urodziny. Dzień później na Woli – dzielnicy Warszawy, w której Zosia się urodziła i mieszkała – zaczynała się właśnie rzeź, odwet na mieszkańcach za rozpoczęcie powstania. Eksterminacją ludności dowodził SS-Gruppenführer Heinz Reinefarth – wówczas 41-letni gnieźnianin, adwokat i notariusz, syn pruskiego sędziego, mąż Heidi, ojciec 11-letniego Petera i 8-letniej Inge.

Jego oddziały, wcielone do Korpsgruppe von dem Bach – nazwanej tak, bo dowodził nią gen. Erich von dem Bach-Zelewski – miały odegrać istotną rolę w stłumieniu powstania i zrównaniu stolicy z ziemią. Wczesnym rankiem 5 sierpnia odbyła się odprawa, podczas której omówiono plan unicestwienia miasta. Szturm na Wolę rozpoczął się o siódmej rano. Był to początek „czarnej soboty”.

Zabijano bez opamiętania, bez planu, chaotycznie. Cywile ginęli wszędzie. Tak wyglądała pierwsza połowa dnia. Druga była już masakrą zorganizowaną. Mordowanie mieszkańców Warszawy na ulicach, w domach, piwnicach zmieniono na równie bestialskie mordowanie w wyznaczonych miejscach egzekucji. Ludzi spędzano do fabryk, na dziedzińce kamienic, tereny wokół kościołów.

Najwięcej, bo około 7 tysięcy osób, zamordowano właśnie tego dnia na terenie Zakładów Mechanicznych Ursus (ul. Wolska 55). Około 5 tysięcy naprzeciwko garbarni Pfeiffera, 4,5 tysiąca w rejonie Górczewskiej i Moczydła, około 5 tysięcy w fabryce Franaszka, około 3 tysięcy osób w Domu Zakonnic i Domach Kolonii Wawelberga, 2 tysiące w domach Hankiewicza, 2 tysiące w farbryce Kirchmajera i Marczewskiego, 1500 w parku Sowińskiego. Ta lista miejsc jest długa. Gdzieś przy jej końcu jest sierociniec przy parafii prawosławnej św. Jana Klimaka, w którym wymordowano personel wraz z dziećmi.

Instalacja

Widzę Warszawę z lotu ptaka. Tak jak widzieli ją Niemcy latający nad miastem w czasie powstania warszawskiego i po jego upadku. Bo to ich zdjęcia lotnicze, znajdujące się w zasobach The National Archives w College Park pod Waszyngtonem, zostały opracowane przez Zygmunta Walkowskiego na potrzeby ekspozycji „Śmierć miasta” w Izbie Pamięci przy Cmentarzu Powstańców Warszawy.

Gdy patrzy się na tę makietę z pewnego oddalenia, widać na niej trójwymiarowe czerwone obszary. Jest ich wiele. Wystarczy podejść bliżej, by zmieniły się w „lasy”. To tysiące szpilek z czerwonymi główkami, powbijanych w tkankę miasta. Tak oznaczono poświadczone w źródłach historycznych miejsca egzekucji oraz prowizorycznych grobów ludności cywilnej i powstańców.

Instalacja pokazuje skalę zbrodni. Największa plama znajduje się na Woli.

W kieszeni

Co nosi się w kieszeni, gdy jest wojna? Co chce się mieć przy sobie w chwili, gdy niebo może zaraz runąć na głowę? Co wtedy ściska się w dłoni?

12 sierpnia, gdy trwa zmasowany atak na Stare Miasto, Janina ma przy sobie dwa kolorowe pióra wieczne. Jedna z jej młodszych sióstr – Zofia – medalik na łańcuszku i różaniec. Najmłodsza Irka ma najwięcej, bo różaniec, medalik i jeszcze elegancki zegarek kieszonkowy – z misternie zrobionymi, niemal koronkowymi wskazówkami.

Różańce różnią się nieznacznie, żeby to stwierdzić, trzeba im się dokładnie przyjrzeć – mają inne żłobienia na paciorkach. Stan na dziś: widoczne ślady użytkowania, rdza.

Tego dnia, gdy siostry Kesler – 44-letnia Jasia, 38-letnia Zosia i 35-letnia Irka – zostają zatrzymane przez Gestapo, do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz dociera pierwszy transport warszawiaków zatrzymanych po wybuchu powstania i przewiezionych najpierw do obozu przejściowego w Pruszkowie.

Jest bardzo prawdopodobne, że na jakiś czas trafiają tam także siostry Kesler. Później zostają wywiezione do kobiecego obozu koncentracyjnego Ravensbrück. Są razem, wiemy to na pewno. Pierwsza w ewidencji więźniów pojawia się najmłodsza Irena – od teraz numer 56568. Później Zosia i Janka, czyli kolejno 56569 i 56570.

Porządek

W obozie Niemcy zabierają to, co kobiety mają przy sobie. Ostatnie ślady normalnego życia. Wraz z utratą tożsamości i godności zostają pozbawione własności. I gdy one trafiają do baraków, ich rzeczy osobiste trafiają do kopert, a te do depozytu. Wszystkie dokładnie opisane, by było wiadomo, komu je zabrano.

Ułożone równo, pewnie i tam – jedna obok drugiej. W rzędzie innych przedmiotów należących do więźniów. W nomenklaturze te rzeczy to Effekten (staroniemieckie określenie bagażu podróżnego).

Czy wyraz „szaleństwo” wystarczy, by odpowiednio nazwać kontrast między traktowaniem ludzkiego życia a rzeczy materialnych? A może lepiej, z gorzką ironią, uznać to za „porządek”? Bo jak inaczej zrozumieć fakt, że wojnę przetrwały rzeczy osobiste więźniów – depozyty, które przewożono z miejsca na miejsce, podczas gdy więźnia w koszmarnych warunkach gnano z jednego obozu do drugiego?

Kiedy zbliżał się koniec wojny, Niemcy próbowali niszczyć dokumenty, zacierać ślady zbrodni. Z dzisiejszej perspektywy decyzja szefa administracji obozowej KL Neuengamme Christopha-Heinza Gehringa, który zlecił swojemu podwładnemu Franzowi Wulfowi znalezienie kryjówki na zrabowane mienie, wydaje się naiwna. Wulf ukrył bowiem rzeczy więźniów w swojej rodzinnej miejscowości Lunden, w kręgielni pubu.

Aliantom bardzo szybko udało się odkryć to miejsce, a odzyskane depozyty przekazać instytucjom w celu odnalezienia właścicieli lub ich krewnych. Wiele z tych przedmiotów zostało zwróconych, ale 2,5 tys. takich kopert z mieniem byłych więźniów wciąż czeka w archiwum [patrz ramka – red.]. Wśród nich do niedawna były pióra Janiny, różańce, medaliki i zegarek jej młodszych sióstr – kobiet wyszarpanych z umierającego miasta.

Zobaczyć siostry

Gdy Małgorzata Przybyła z Wydziału Poszukiwań Arolsen Archives, Międzynarodowego Centrum Badania Zbrodni Nazistowskich, zaczyna szukać rodziny sióstr Kesler, wie, że dwie z nich – Irka i Zosia – przeżyły wojnę. Obie wyszły za mąż. Nie wiadomo jednak, co stało się z Janiną, która w chwili zatrzymania miała przy sobie dwa pióra.

Prowadzone w ramach kampanii #StolenMemory poszukiwania doprowadzają ją do drzewa genealogicznego, w którym pojawia się Zofia Kesler. I tak po nitce do kłębka – dociera do Ewy Szymańczak, której babcia była siostrą mamy Janiny, Ireny i Zofii. Pani Ewa jest zaskoczona, że takie rzeczy, zabrane w czasie wojny, jeszcze istnieją.

17 stycznia w Izbie Pamięci przy Cmentarzu Powstańców Warszawy na Woli Ewa Szymańczak bierze po raz pierwszy w swoje ręce rzeczy ukochanych cioć. Przywozi też rodzinne fotografie. Siostry Kesler, zamienione w numery najpierw w obozie Ravensbrück, a następnie podobozie KL Neuengamme, zaczynają „wracać”. Powoli wyłaniają się z pojedynczych informacji.

Na jednej z rodzinnych fotografii Zosia i Irka pozują do zdjęcia z misiem. Mają na sobie eleganckie sukienki w kratę.

Kamienica

– Po wojnie ciocie Zosia i Irka mieszkały przy Wolskiej 151, na wprost kościoła św. Wawrzyńca. Były bardzo przyjazne, ciepłe i rodzinne. Nie wiem, dlaczego żadna nie miała dzieci… Wyszły za mąż za wdowców. Ciocia Irka miała przyszywanego, dorosłego już syna. A ten syn też miał syna, z którym ja się bawiłam, kiedy nas ciocia Irka gościła – wspomina Ewa Szymańczak.

I dalej: – Ciocia Zosia, nawet gdy byłam już w liceum, przychodziła do nas, opiekowała się nami i zajmowała domem. Nie miała dobrego zdrowia: utykała, obie miały problemy z sercem. Ale to była niezwykła osoba. Bardzo ładnie szyła. A ciocia Irka pracowała w Skali. Ta Skala była na tyłach budynku przy Wolskiej 151. Ciocia pracowała tam jako brakarka.

Wolska 151, gdzie mieszkała rodzina pani Ewy, to znany adres w przedwojennej Warszawie. Mieściła się tam wtedy słynna fabryka rowerów Adama Kamińskiego. Tych, które w 1939 r. przystosowano na potrzeby wojska i wojsku przekazano.

Rodzice pani Ewy, a także jej dziadkowie ze strony taty oraz ciocie Zosia i Irka, znali się z Kamińskimi. Wszystkich po 1945 r. łączyła ta jedna kamienica – miejsce, w którym podczas rzezi Woli Niemcy zamordowali prawie 400 osób. Wśród zastrzelonych był 8-letni brat pani Ewy i cioteczna siostra, wtedy nastolatka, która akurat przyszła w odwiedziny. Z całej kamienicy uratowały się tylko dwie osoby – mama pani Ewy i jakiś mężczyzna. Taty wtedy nie było w domu – brał udział w powstaniu.

Jasia

Tylko na jednym ze zdjęć jest Jasia. Co się stało z Jasią? Nie ma tego w dokumentach, które zachowały się w archiwum.

Okazuje się, że zginęła w Ravensbrück. Jako przyczynę śmierci podano tyfus – dowiadujemy się od odnalezionej krewnej.

– Jasia, Zosia i Irka miały jeszcze jedną siostrę, która zmarła w wieku piętnastu lat. I miały jeszcze brata – dodaje pani Ewa. – Był w wojsku i mieszkał gdzieś na wschodzie. Jak zachorował na tyfus, to jego mama pojechała się z nim zobaczyć. On się wyleczył, natomiast ona zmarła. Ciocie, wtedy młode dziewczyny, zostały zupełnie same. Już przed wojną miały ciężkie życie – mówi pani Ewa.

Ciocia Zosia jest pochowana na Cmentarzu Powstańców Warszawy, a ciocia Irka na Bródnie.

Skarb

– Jakie najcenniejsze depozyty znajdują się w Arolsen Archives? – pyta jeden z uczniów ósmej klasy szkoły w Słomnikach podczas lekcji, na której opowiadam o prowadzonych w ramach kampanii #StolenMemory poszukiwaniach.

– Trudno mi odpowiedzieć na to pytanie, bo one w większości nie mają wartości materialnej, natomiast mają niezwykłą wartość emocjonalną dla rodzin, które je odzyskują – odpowiadam. To taki bardzo symboliczny powrót do domu. Nagle w naszym życiu pojawia się – za pośrednictwem przedmiotu, z którego istnienia nie zdawaliśmy sobie sprawy – ktoś bardzo nam bliski. Zaczynamy go widzieć lub staramy się go sobie wyobrazić. Wertujemy rodzinne albumy, zaczynamy się tym interesować. I to jest ta największa wartość – pamięć.

Kawuska

Po styczniowym spotkaniu na Woli, gdzie doszło do oficjalnego przekazania pamiątek, dzwoni Janusz Dziano, pasjo- nat historii Warsza- wy, a zwłaszcza tej jednej dzielnicy. Podejrzewa, że jedno z piór Janiny jest niezwykle cenne, ale musi to jeszcze sprawdzić. Po kilku godzinach okazuje się, że to kolekcjonerski rarytas – pióro marki Kawuska.

– Kawuska była pierwszą polską firmą podejmującą produkcję wiecznych piór. Powstała w 1895 r. w Warszawie na Woli, przy ul. Płockiej 29. Założył ją Konrad Wasilewski. A tak wyglądające pióro mogło wyjść tylko z tej fabryki – zaznacza Janusz Dziano, który od lat interesuje się historią Kawuski i zna szatę graficzną piór oraz rozmaite modele. Z pasją opowiada historię rozwoju przedsiębiorstwa. Zwraca uwagę na fakt, że pióro Janiny nie ma stalówki. Ponieważ była wykonana z czternastokaratowego złota z końcówką z irydu, jest możliwe, że szybko znalazła swojego amatora w obozie – sugeruje.

Za pióra Kawuski, te z górnej półki i sprzedawane w zestawach, trzeba było przed wojną zapłacić nawet 48 zł (obecnie równowartość 400-500 zł). Pióro z depozytu jest właśnie tym z górnej półki, o czym świadczą trzy złote paski.

Kawuska, która początkowo produkowała mniejsze elementy wyposażenia biurowego, zaczęła się błyskawicznie rozwijać. Wasilewski postawił na eksport na wschód. Podbił serca mieszkańców carskiej Rosji. Zamożni ludzie z Moskwy, Odessy czy Władywostoku pisali właśnie eleganckimi kawuskami.

Do kobiecej dłoni

– O bardzo wysokiej jakości tych piór świadczył fakt, że firma na wszystkie swoje wyroby dawała aż 25 lat gwarancji. Najbardziej skomplikowana i pracochłonna była produkcja stalówek. Zwiększenie precyzji wykonania uzyskiwano dzięki coraz lepszym i nowocześniejszym urządzeniom. Jednak wykończenie należało do wysoko wykwalifikowanych rzemieślników. Każda stalówka po wykonaniu była poddawana testom – podkreśla Janusz Dziano.

Pióra miały też różne rozmiary. Większe, o długości ok. 15,5 cm, były robione dla panów. Damskie miały ok. 12,5 cm długości.

Pióro, które Janina miała przy sobie 12 sierpnia 1944 r., tyle właśnie ma. Pasuje idealnie do kobiecej dłoni. Dziś do dłoni pani Ewy. Jest zgrabne. I wieczne. ©

JAK SZUKAĆ BLISKICH

W znajdującym się w Bad Arolsen w Niemczech archiwum przechowywanych jest 30 mln dokumentów dotyczącyh ofiar niemieckich nazistowskich prześladowań. Założone początkowo przez aliantów jako Międzynarodowa Służba Poszukiwań, archiwum gromadziło dokumenty świadczące o prześladowaniach oraz umożliwiające odnalezienie się krewnym rozdzielonym wojną. Na siedzibę Międzynarodowej Służby Poszukiwań wybrano tę miejscowość, ponieważ leżała na styku trzech ówczesnych stref okupacyjnych, była doskonale skomunikowana i posiadała sprawnie działającą linię telefoniczną.

Zbiory archiwum, które dziś funkcjonuje pod nazwą Arolsen Archives, są regularnie digitalizowane. Większość materiałów jest już dostępna online. Każdy zainteresowany sprawdzeniem losów bliskiej osoby może wysłać specjalny wniosek przez internet, a pracownicy Wydziału Poszukiwań zrealizują bezpłatną kwerendę i skany zachowanych dokumentów prześlą mailem. Rocznie do Arolsen Archives dociera 20 tys. wniosków poszukiwawczych. Poniżej link do formularza, który można przesłać do archiwum, by sprawdzić dokumenty na temat swoich bliskich:

https: //arolsen-archives.org/pl /wyszukiwanie-nawigacja/ tania/pastwa-zapytanie © EKM