Budujemy Królestwo Boże. Na ziemi

Podział na zawsze słusznych modernizatorów i zawsze zwariowanych populistów w gruncie rzeczy nie daje wyboru. Ileż można bronić Polski przed Kaczyńskim bez próby usunięcia przyczyn jego popularności?

21.05.2012

Czyta się kilka minut

MICHAŁ OLSZEWSKI: Na jakim etapie marszu ku rewolucji znajduje się „Krytyka Polityczna”? SŁAWOMIR SIERAKOWSKI: Według prasy prawicowej tuż-tuż, czyli na etapie zbrojeń [śmiech]. Ale nie jesteśmy rewolucjonistami. Naszą inspiracją jest tradycja inteligencji zaangażowanej, a to nie jest tradycja rewolucyjna. Zapytam więc inaczej: na jakim etapie drogi ku upragnionym zmianom społecznym znajduje się „Krytyka Polityczna”? 10 lat temu wchodziliśmy w rzeczywistość budowaną na przekonaniu, że skończył się czas etyki altruistycznej, a teraz trzeba dla dobra ogółu zaufać etyce małych egoizmów i budować klasę średnią; że tradycyjna inteligencja umarła w 1989 r. Gdy zakładaliśmy „Krytykę”, transformacja już jakiś czas trwała i można było ocenić ją według obietnic z 1989 r.: pluralizmu, dialogu, demokratycznej polityki. Mieliśmy wrażenie, że zamiast dialogu jest „rytualny chaos”, a zamiast kolorowego pluralizmu – czarno-biały konflikt, który tylko pozornie daje demokratyczny wybór obywatelom. W wariackiej, rozgadanej do granic możliwości Polsce pluralizm nie istnieje? Podział na zawsze słusznych, faustowsko przekonanych modernizatorów i zawsze zwariowanych populistów w gruncie rzeczy nie daje wyboru. A jak nie daje wyboru, to nie angażuje głębiej ludzi. Owszem: chodzi się na wybory, tak jak obecnie, aby nie doszedł do władzy Kaczyński, albo chodzi się na wybory, bo Kaczyński wyjaśnia sfrustrowanemu człowiekowi jego problemy układem, lustracją albo Smoleńskiem, ale to nie organizuje sfery publicznej w żaden sensowny sposób. Mnie rozczarowywało najbardziej, że teraz ma już być tylko konsumpcja, kariera, biznes, a to, co tak pociągające w naszej kulturze i tradycji – inteligenckie zaangażowanie – uznano za przestarzałe i niepotrzebne. Ciekawe, że świat, w którym nie ma miejsca na tradycyjną inteligencję, został właśnie przez nią urządzony. Inteligenci opozycyjni sami oczywiście zrzucili płaszcz, a właściwie sweter Konrada. Nagle zupełnie zmienili słownik. Nie mówiono już o demokratycznym socjalizmie, ale o kapitalizmie i wolnym rynku. Utożsamienie szans Polski na rozwój z zastąpieniem szarego, biednego, autorytarnego socjalizmu na to, czym żył wówczas Zachód – a był to szczyt wiary w wolnorynkowy „koniec historii” – jest zupełnie zrozumiałe. Zaskakujące są raczej wyjątki od tej reguły. Najbardziej znaczące to Jacek Kuroń i Václav Havel. Przy czym Kuroń początkowo także przyjął nową wiarę, zaś Havel na zawsze pozostał nieufny i krytyczny wobec kapitalistycznego systemu. Porównywał go nawet do komuny – oba nazywając „posttotalitarnymi” i manipulującymi ludźmi, co przezwyciężyć powinna dopiero „rewolucja egzystencjalna”, a demokracja liberalna może być tylko okresem przejściowym. Havel to był rewolucjonista, a nie my [śmiech]. To wymienię z grubsza: Lenin, Daniel Cohn-Bendit, członek Waszego zespołu Roman Kurkiewicz, który nie rozumie, dlaczego dotychczas w Polsce nie dochodzi do ataków na „uprzywilejowanych i bogatych beneficjentów polskiej transformacji”, akces do ruchu Oburzonych... Nie znajdziesz nigdzie u nas fascynacji Leninem. Wydaliśmy Žižka, który zawarł w swojej bardzo ciekawej książce obszerne wypisy z Lenina, ale nasza linia wydawnicza obejmuje wszystko, co nas ciekawi, czyli wykracza daleko poza książki lewicowe. A Romek, od kiedy robi u Hajdarowicza, ze zrozumiałych powodów nabrał jeszcze większej niechęci do oligarchicznego kapitalizmu [śmiech]. Choć środowisko jest duże i zróżnicowane, to jednak przekaz „Krytyki” od początku dość jasno dotyczył konieczności odbudowy niepostkomunistycznej lewicy w Polsce. 10 lat temu istniały na lewicy dwie drogi: pierwsza pragmatyczna, nakazywała zapisać się do SLD, druga skazywała lewicowców na trzyosobowe grupki zepchnięte na margines. Jedna i druga nie dawała możliwości zmiany, dodania czegoś do tego, co jest. Później zorientowaliśmy się, że aby odbudować lewicę, czyli odbudować polityczność (bo spór czarno-biały jest w gruncie rzeczy antypolityczny), trzeba starać się odbudować społeczeństwo. Kryzys polityki, czy kryzys lewicy ma swoje społeczne podstawy, wynikające z sekularyzacji, indywidualizacji, rozpadu więzi społecznych. Jeśli upada więź społeczna, to ludzie nie ufają sobie i nie ryzykują własnego interesu na rzecz wspólnego wysiłku zmiany społecznej. Globalizacja rynkowa, za którą nie poszła globalizacja polityczna, zmusza do rywalizowania ze sobą na każdym polu. Państwo, poddawane stale presji rynków finansowych, przestaje służyć społeczeństwu do decydowania o sobie. Politykom zmniejsza się możliwość wyboru różnych polityk, tym bardziej spierają się o kwestie symboliczne, wokół których koncentrują się frustracje społeczne. Sposób uprawiania polityki, jak wszystko, komercjalizuje się. Polityka staje się kolejnym serialem telewizyjnym dla mas. Polityka to kolejny serial w telewizji? Głównym atutem polityka jest dziś zdobywana estradowymi metodami rozpoznawalność i umiejętności marketingowe identyczne z tymi, które wykorzystuje się do masowej sprzedaży produktów. Kto tego nie robi, odbiera sobie szanse wyborcze. Kiedy widzę kryzys filozofii politycznej na świecie – Bóg umarł, socjalizm umarł, tak jak wszystkie inne „izmy” – jedyne, co pozostaje, to zastąpienie jej przez praktykę działania takich ludzi, jak Kuroń czy Havel. Czyli angażowanie ludzi poprzez tworzenie wspólnego etosu opartego na działaniu, doświadczeniu, przeżyciu. Udało się? Udało się zbudować spore środowisko związane bardzo gęstymi więziami. Wizja kraju, z jaką startowała „Krytyka”, jest dla mnie trudna do zaakceptowania. Według Was to jest kraj nędzy, rozwarstwienia i brutalnego kapitalizmu. Czarny obraz zagubionego społeczeństwa, które nie wie, dokąd zmierza, a duża jego część lada chwila umrze z głodu. Ale to, co myśmy zastali, było czarno-białe. Istniała nienaruszalna doktryna transformacji, mogły się zmieniać partie, ale w gruncie rzeczy ona obowiązywała, a kto był przeciwko, od razu stawał się populistą. Powstał cały słownik delegitymizacji adwersarzy: miałeś oszołomów, tramwajowych antyklerykałów, jaskiniowych socjalistów, owłosione feministki. Myśmy chcieli sprzeciwić się doktrynie i nie dać się zdelegitymizować, co spotkało większość tych, którzy byli przed nami. Mam jednak wrażenie, że nie akceptujecie podstawowych sił, które napędzają polskie społeczeństwo. Rok 1989 jest dla mnie początkiem nadrabiania braków konsumpcyjnych, często rozpaczliwego. Żyjemy w kraju, który jeszcze się nie najadł. Was to uwiera. Ciebie nie? Uwiera, choć nie znam miejsca na ziemi, w którym ludzie kierowaliby się czymś innym. Tak lubiana przez was Szwecja również żre na potęgę. Wiedzieliśmy, że z tego świata nie da się wypisać. Nie opowiadaliśmy też bzdur, że PRL był lepszy, bo nie był. Okrągły Stół był najlepszym wyjściem, choć miał oczywiście skutki uboczne, bo rolę lewicy odgrywać musiała od tej pory postkomuna, pełna kompleksów wobec Kościoła i wolnego rynku. W efekcie „skrzywdzonych i poniżonych” przejęli łatwo prawicowi populiści. To utrudniło zbudowanie cywilizowanego sporu w sferze publicznej. Dla ludzi, którzy walczyli z komuną, taki punkt dojścia mógł być jak najbardziej do zaakceptowania. Ale dla nas musiał być punktem wyjścia. Nie mogliśmy być potakiwaczami zasłużonych postaci, świetnie zresztą znając i respektując ich zasługi. Pamiętam Twój wywiad z Aleksandrem Kwaśniewskim. Alarmowałeś, że ponad połowa społeczeństwa żyje poniżej minimum socjalnego, a kilkanaście proc. Polaków żyje poniżej minimum biologicznego. Ani słowa, że to nie jest cała prawda o Polsce, że należy te dane brać w nawias. To przechodzenie na stronę populistów. Przeciwnie. To próba zwrócenia uwagi elitom, że oddają ten kawałek Polski populistom. Podawałem dane rządowej jednostki badawczej, Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych. W 2004 r. poniżej minimum socjalnego, które wynosiło ok. 600 zł na osobę w gospodarstwie domowym składającym się z czterech osób i ok. 800 zł na osobę samotną, żyło 59 proc. Polaków. I jakoś nie widziałem, żeby gazety w tym czasie trąbiły o tym, jak biedni są przegrani transformacji. Połącz to sobie w głowie. Rok później władzę w Polsce biorą populiści. 80 proc. wyborców głosuje na cztery partie obiecujące radykalny skok, szarpnięcie cuglami – to faktyczna delegitymizacja III RP. A jej elity odpowiadają naiwną konferencją na Uniwersytecie Warszawskim, zatytułowaną „Europejskie standardy demokracji”, jakby myślały, że trzeba Polakom po prostu przypomnieć słownik demokracji. Z UE płynie potężna rzeka pieniędzy, które w takich statystykach nie znajdują odzwierciedlenia. Nasze rozwarstwienie nie wygląda tak dramatycznie, jak na sąsiedniej Ukrainie. W Polsce ludzie nie umierają z głodu. Nie zamierzam Cię przekonywać, że żyjemy w kraju powszechnej szczęśliwości, ale chcę prosić o dozę realizmu. Myśmy wołali o dozę realizmu do tych, którzy nie umieli podać żadnego innego powodu zwycięstwa Kaczyńskiego, Leppera i Giertycha poza skłonnościami Polaków do nacjonalizmu, który odmroził się po czasach komuny. Dozą realizmu byłoby zrozumienie okrutnej prawdy, że dla wielu Polaków głosowanie na populistów było, niestety, racjonalnym wyborem w tym sensie, że prymitywna odpowiedź tych partii była jedyną kierowaną do nich. Lepsza taka niż żadna. Lepsze wyjaśnienie „układem” niż irytujące namawianie do kursów autoprezentacji albo uelastycznienia rynku pracy. Z tym trzeba było coś zrobić, a nie opowiadać tylko o ogólnie słusznej modernizacji. Cóż złego w tym, że przeciętny Polak chce jak najszybciej dobić do standardów niemieckich czy francuskich? I greckich, na które dziś dziennikarze parskają z wyższością, choć ciągle poziom życia w Grecji jest nieporównywalny z polskim. W 1989 r. ludzie wystarczająco dojrzali, żeby zwalczyć komunę, żeby stworzyć największy ruch dysydencki, z którego zrodził się największy zorganizowany ruch społeczny w dziejach świata, zmienili się w zinfantylizowany podmiot transformacji, który potrafi jedynie imitować najbardziej stereotypowo rozumiane instytucje Zachodu. Zachłysnąć się tym mógł ktoś, dla kogo punktem odniesienia była komuna, ale myśmy nie umieli zakochać się w hipermarketach. A zakochać się chcieliśmy. A że stąd jesteśmy, to, jak gdzieś powiedział Miłosz: „Ja jestem zakorzeniony w tych marzeniach chrześcijańsko-słowiańskich. Królestwo Boże albo przynajmniej niepodległość Polski”. Niepodległość już była, do zbudowania zostało Królestwo Boże [śmiech]. Na ziemi, rzecz jasna. Jeśli mówimy o „KP” jako ambitnym założeniu wydawniczym, to sukces jest oczywisty, a zarzuty w rodzaju opinii Rafała Ziemkiewicza, który twierdzi, że owszem, wydajecie książki, ale nikt ich nie czyta, brzmią kuriozalnie. Chcę zapytać o przełożenie na świat inny niż książkowy. Książki też zawsze były dla nas akcjami społecznymi. Wydawnictwo założyliśmy mniej więcej w tym czasie, gdy powstały Kluby Krytyki Politycznej. Dyskusje wokół naszych książek stanowiły dobrą okazję do systematycznego organizowania wydarzeń w wielu miastach, a te z kolei: motywację do ich wydawania i sposób ich popularyzowania. Najważniejsze w tym było tworzenie bardzo silnych więzi, które wytwarzają zupełnie niesamowitą motywację i determinację, umożliwiają funkcjonowanie niemal bezkonfliktowe. Człowiek, który trafia do KP (a większość nas trafiła tu niemal z ulicy), jest obdarzany natychmiast ogromnym zaufaniem i dostaje swój przydział roboty. Bardzo szybko jest „od zawsze”, nie potrafimy przypomnieć sobie, od kiedy właściwie, trudno sobie wyobrazić KP bez niego. Mówiłeś kiedyś, że zadaniem „Krytyki” jest wyciąganie z tłumu jednostek, które chcą myśleć samodzielnie, więc zapytam: kogo wyciągać nie chcecie? Na ile pogarda dla katolicyzmu Waszego felietonisty Tomasza Piątka jest reprezentatywna dla całego środowiska „KP”? Wydaje mi się, że – przynajmniej w ostatnich latach – unikamy wchodzenia w agresywne spory. Atakowani rzadko odpowiadamy, najczęściej w formie suchych oświadczeń, prostujących fakty. Staramy się nie wchodzić w spór z mniejszymi od nas. Wyjątkiem od tych reguł bywają felietoniści, z oczywistych powodów. Oni, jak to felietoniści, mają pełną autonomię, którą czasem przełykamy z trudem, ale konsekwentnie. Tomek krytykuje często katolicyzm, nie bez powodu. Fakt, że protestant ściera się z katolicyzmem, uważam za tak rzadkie w Polsce zjawisko publicystyczne, że raczej wzbogaca naszą debatę publiczną, niż jej w czymkolwiek szkodzi. Wydaje mi się zresztą, że chrześcijaństwo czy w ogóle religia stają się coraz ważniejsze dla nas, a z pewnością dla mnie. Ale nie ze względu na Boga, tylko na przekonanie, że może to być wehikuł przydatny do lewicowej przemiany. Raczej dlatego, że lewica jest nieodrodnym dzieckiem chrześcijaństwa. Swoją drogą zauważ, że nie usłyszysz już od księdza, hierarchy czy zwykłego katolika, że coś ma być tak albo tak, bo Bóg tak chce. Usłyszysz, że ma być tak, bo to jest dobre dla społeczeństwa. W tym sensie sekularyzacja objęła całość katolicyzmu, łącznie z katolicyzmem polskim. Dlaczego hierarchia katolicka jest dla Ciebie podejrzana? Z tych samych przyczyn, co dla „Tygodnika”: brakuje w niej etosu i logosu. Instytucja Kościoła katolickiego funkcjonuje często w sposób szkodliwy społecznie, oparty na ogromnej hipokryzji, na dyktowaniu publicznych reguł postępowania, przy kompletnym braku zainteresowania tym, co się dzieje wewnątrz. Niech sobie aborcja funkcjonuje w podziemiu, co tam, byleby w sferze oficjalnej była zakazana, prawda? To mnie odrzuca. Podobnie jak zupełny antyintelektualizm Kościoła. Kogo jeszcze nie chcecie wyciągać z tłumu? W atakach na „Krytykę” po 11 listopada 2011 r. zobaczyliśmy prawicę, przed którą ostrzegał nas Adam Michnik. Ludzi, którzy wobec bezradności wobec adwersarza są w stanie świadomie kłamać na potęgę, mobilizować tłum, wypisywać najbardziej wydumane kalumnie. Piszący o kastetach świetnie wiedzieli, że w naszej siedzibie nie znaleziono żadnych kastetów (policja znalazła jeden, ale nie w „Nowym Wspaniałym Świecie”), że „Krytyka” nigdy nie współpracowała z żadnymi zamaskowanymi bojówkarzami z Niemiec, że to w ogóle nie nasza bajka. A pisali to ci sami ludzie, którzy przez lata publikowali nasze teksty w „Rzepie”, znali nas doskonale, często bywali zapraszani na nasze dyskusje. Kłóciliśmy się z Michnikiem, który mówił, że na polskiej prawicy kryje się quasifaszyzm. Tłumaczyliśmy mu, żeby nie robił z PiS-u i pisowskich dziennikarzy faszystów, bo to przyniesie niedobre skutki dla wszystkich: wystarczającą legitymacją polityczną dla PO będzie to, że nie są PiS-em, co zdemobilizuje rząd do starania się o jakikolwiek postęp w tym kraju. Że będziemy głosować na coraz większe „mniejsze zło”. Lepiej próbować przesunąć tę oś sporu z podziału na prawie-putinizm i obrońców przed nim, próbując odbudować lewicę, która da niepopulistyczną odpowiedź dla przegranych transformacji. To jest oczywiście niewyobrażalnie trudne, ale ileż można tylko bronić Polski przed Kaczyńskim bez próby usunięcia przyczyn jego popularności? Zastanawiam się, jak pogodzić nadzieję, że populizm jest uleczalny i że to przede wszystkim zadanie dla lewicy, z widokiem tego paradoksalnego połączenia cynizmu z transem religijnym na polskiej prawicy. I jak sobie na to pytanie odpowiadasz? Nadal nie chcę, żeby rzeczywistość polska była tak wąska: od Tuska do Kaczyńskiego. Ale nabrałem pokory. 
SŁAWOMIR SIERAKOWSKI (ur. 1979 r.) jest socjologiem i publicystą, założycielem „Krytyki Politycznej”.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Dziennikarz, reportażysta, pisarz, ekolog. Przez wiele lat w „Tygodniku Powszechnym”, obecnie redaktor naczelny krakowskiego oddziału „Gazety Wyborczej”. Laureat Nagrody im. Kapuścińskiego 2015. Za reportaż „Przez dotyk” otrzymał nagrodę w konkursie… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 22/2012