Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Galeria Zagłady w żadnym razie nie może być traktowana jako kolejne muzeum Holokaustu. Stanowi tylko część globalnej opowieści o życiu, kulturze i dokonaniach Żydów zamieszkujących tereny Rzeczypospolitej. Oczywiście część najtragiczniejszą i z niczym nieporównywalną. Stwarza to szansę całościowego podejścia do Zagłady, pozwala uniknąć pułapek jej uniwersalizacji i oderwania od kontekstu, a także absolutyzowania wizerunku Żydów jako li tylko ofiar. Ujrzawszy bogactwo żydowskiego świata zwiedzający może w pełni odczuć całą potworność Szoah.
Fundamentalnym doświadczeniem żydowskiego losu w czasie Zagłady jest doświadczenie samotności. Chodzi zarówno o izolację społeczną, obojętność, jak i samotność wobec (milczącego, nieobecnego) Boga. Ogromne znaczenie ma dla nas przedstawienie życia Żydów w cieniu śmierci. Dlatego w galerii tak dużo miejsca zajmuje to, co dzieje się przed końcową fazą Endlösung: sposoby radzenia sobie w sytuacjach skrajnych, formy duchowego oporu, wola przetrwania.
Dzieje Getta Warszawskiego, największego getta okupowanej Europy, są w galerii szczególnie wyeksponowane. Podstawowym materiałem źródłowym są dla nas dokumenty i świadectwa, które powstały w okresie Zagłady i które stanowią sporządzony na gorąco zapis doświadczenia ofiar i świadków.
We wrześniu 1939 r. Polska dostała się pod dwie okupacje: niemiecką i sowiecką. Koncentrujemy się na okupacji niemieckiej i różnych formach terroru wymierzonego w Żydów: upokarzanie, znakowanie, grabież mienia, praca przymusowa, proces separowania i izolowania Żydów, wreszcie zamknięcie ich w gettach. Przewodnikami po Getcie Warszawskim są Emanuel Ringelblum (reprezentujący biegun konspiracji i język jidysz) oraz Adam Czerniaków (reprezentujący legalną administrację getta – Judenrat i język polski). Podstawowe ogniwa tematyczne to: pomoc społeczna, gospodarka, choroby, życie kulturalne, duchowe, religijne, policja żydowska i kolaboracja, działalność konspiracyjna. Most prowadzi do drugiego etapu getta: od Wielkiej Akcji Likwidacyjnej (lipiec–wrzesień 1942), podczas której wywieziono 300 tys. Żydów do Treblinki, aż do Powstania (kwiecień 1943).
Zwiedzający wchodzi na ulicę „aryjską”, którą wcześniej widział z wysokości mostu jako oazę spokoju. Okazuje się to iluzją. Prezentujemy tu Polskę pod okupacją niemiecką i terror wobec Polaków. Zmienia się perspektywa narracyjna, zmieniają się też ramy chronologiczne: od ukonstytuowania się Polskiego Państwa Podziemnego do Powstania Warszawskiego 1944 r. Ukazujemy postawy Polaków wobec Żydów: obojętność, ratowanie (współpraca Żegoty i ŻKN), wydawanie (szmalcownictwo). Doświadczenie ukrywania się pozwala wniknąć w skomplikowane relacje między ukrywanymi a ukrywającymi.
W następnej części galerii narracja rozpoczyna się od czerwca 1941 r. (Operacja Barbarossa) i obejmuje kolejne stadia procesu Zagłady. Lokalne pogromy Żydów dokonywane przez ludność miejscową (na przykładzie Jedwabnego i Lwowa) oraz mordy popełniane przez Einsatzgruppen na Wschodzie. Potem – zagładę Żydów polskich, czyli Akcję Reinhardt w Generalnym Gubernatorstwie (marzec 1942 – listopad 1943). W końcu wyniszczenie Żydów europejskich, deportowanych przez Niemców do obozów zagłady usytuowanych na terytorium okupowanej Polski. Bliżej prezentujemy Treblinkę (symboliczne miejsce zagłady polskich Żydów, przedstawiając ją z perspektywy ofiar) oraz Auschwitz-Birkenau (uniwersalny symbol Zagłady, przedstawiając go z perspektywy sprawców). Prototypowym doświadczeniem Zagłady jest śmierć w komorze gazowej. Podążając przez cały czas śladami ofiar, zwiedzający musi się zatrzymać na tym nieprzekraczalnym progu. Za nim nie ma już nic. Pustka.
JACEK LEOCIAK jest profesorem nauk humanistycznych. Kierownik Zespołu Badań nad Literaturą Zagłady w IBL PAN, członek Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy IFiS PAN.
