Nowe życie

„Dzieciństwo Jezusa” mówi o ustanawianiu wspólnoty: odgraniczaniu swoich od obcych, usuwaniu tego, co w pewnej wizji rzeczywistości się nie mieści.

04.03.2013

Czyta się kilka minut

Historia w „Dzieciństwie Jezusa”, najnowszej książce noblisty J.M. Coetzeego, jest niezwykle prosta. Starszy mężczyzna Simón i pięcioletni chłopiec David przybywają do nieznanej ziemi i muszą rozpocząć tam życie. Kim są? Niewiele o nich wiemy. Zanim pojawili się w nowym miejscu, przebywali w obozie, gdzie uczyli się języka hiszpańskiego i gdzie otrzymali także swoje nowe hiszpańskie imiona. Informacja o tym języku, walucie i tajemniczej nazwie miejsca, Novilla, to jedyne konkretne dane – nie na wiele się one zdają w morzu metafor, uogólnień i filozoficznych rozważań na temat cielesności i pożądania, pracy i zapłaty, idei i materii, liczb i czytania.

TYLKO „TUTAJ”

Surowa narracja Coetzeego dotyka spraw najbardziej źródłowych i podstawowych. Kiedy David z Simónem przybywają do nowych ludzi po nowe życie, wydaje się, że wszyscy na tych ziemiach pochodzą znikąd. Nikt nie jest u siebie, każdy przeszedł przez obóz, każdy musiał wyrzec się „dawnego” życia. Gdy David pyta, po co właściwie są tutaj, Simón udziela zastanawiająco dwuznacznych odpowiedzi: „Jesteśmy tu z tego samego powodu co wszyscy inni. Dostaliśmy szansę, żeby żyć, i przyjęliśmy ją. To wielka rzecz – życie. Największa ze wszystkich”. Ale, dopytuje się David, czy koniecznie muszą być właśnie „tutaj”? Simón wyjaśnia mu, że „nie ma innego miejsca niż tutaj”.

Gdy chłopiec nie potrafi dostosować się do edukacyjnego wzorca, szkolna terapeutka usiłuje przekonać Simóna, że chłopiec nie czuje się bezpiecznie, nie radzi sobie z rzeczywistością, ponieważ nie wie, skąd pochodzi, nie wie, kim są jego rodzice. Odpowiedź Simóna ponownie umieszcza doświadczenie jednostkowe w uniwersalnym porządku. Mężczyzna tłumaczy spokojnie, że David „przepłynął łodzią, jak wszyscy. Nikt z nas nic więcej nie wie o swoim pochodzeniu”.

Faktycznie, pochodzenie Davida jest zagadkowe. Możemy zgodzić się na psychoterapeutyczną narrację, która wyjaśnia wszystko fantazjami o podrzuconych dzieciach; możemy przemyśleć wersję, którą podaje Simón. Twierdzi on uporczywie, że z Davidem nie łączą go żadne więzy krwi: jest wyłącznie jego opiekunem, który pomaga mu znaleźć matkę. David jednak jej nie zna, także Simón nigdy jej nie widział, jednak jest przekonany, że gdy ją zobaczy, rozpozna. Nie wiadomo, czym się kieruje Simón, wybierając Inés – kobietę mieszkającą z braćmi i psem w jednym z bogatszych i zam­kniętych osiedli. Nic nie tłumaczy także zgody Inés na to, by zamieszkała z małym chłopcem. Przekazanie dziecka matce kończy misję starszego mężczyzny, ponieważ uważa on, że dziecko potrzebuje przede wszystkim matki: „dziecko zawdzięcza matce swoją substancję, a ojciec daje tylko ideę”.

Jednak wbrew przekonaniom ­Simóna, to Inés pobudza wyobraźnię chłopca, opowiadając baśń, którą później uporczywie będzie próbował wcielić w życie. Można ją rozumieć jako wariant opowieści o zmartwychwstaniu. Jest to historia o trzecim bracie: synowie umierającej matki wyruszają po cudowne ziele do mądrej kobiety mieszkającej w lesie, dwaj nie wracają, musi iść trzeci. W lesie spotyka niedźwiedzia, któremu za cenę wskazania drogi oddaje serce na pożarcie. Zdobywa ziele, wraca po swoich krwawych śladach, uzdrawia matkę i umiera. Po śmierci otacza go blask: „a potem został uniesiony do nieba”. David pragnie być trzecim bratem, problem w tym, że nie ma w ogóle rodzeństwa. Świat zaczyna mu się więc tak układać, że spotyka samych braci.

BEZ BOSKIEGO OKA

Z takim obrazem rzeczywistości nie wszyscy się zgadzają, zwłaszcza instytucje dyscyplinujące. Wezwani do szkoły opiekunowie chłopca słyszą, że fantazjuje, np. mówi innym uczniom, że potrafi znikać i sprawiać, by inni zniknęli. Zdaniem nauczycielki David uważa się za kogoś wyjątkowego, wręcz nienormalnego. By uchronić chłopca przed szkołą o zaostrzonym rygorze, Inés i Simón udają się w dalszą podróż – jak gdyby byli archetypami wędrowców, których gna poczucie, że gdzieś świat wygląda inaczej i oni w tym „inaczej” wreszcie się zmieszczą. Powieść kończy się niezwykle symbolicznym zdaniem: „Szukamy dachu nad głową, żeby rozpocząć nowe życie”.

Na decyzje o dalszej podróży składają się także, jak można sądzić, inne sprawy. Z czasem okazuje się bowiem, że relacje między nowymi przybyszami a tymi, którzy przybyli wcześniej do miejsca nazwanego przez Simóna „tutaj”, nie układają się bezkolizyjnie. Chodzi też o to, że część mieszkańców jest już pogodzona z panującymi tam regułami, z którymi Simón jako jedyny nie ułoży się nigdy. „Tylko on jest wyjątkiem, odmieńcem, tylko jemu czegoś brakuje. Co z nim jest nie tak? Czy (...) chodzi po prostu o stary sposób myślenia i odczuwania, który jeszcze w nim nie umarł?”. Coetzee pokazuje tę postać jako potencjalnego przywódcę – nieprzejednany walczy o chłopca i wierzy w swoją „opiekuńczą” wobec niego misję, wie też, kiedy należy się usunąć z pola widzenia i zaprzestać jakichkolwiek działań. Charakteryzują go także – częste u mężczyzn w powieściach Coetzeego – zmysłowa zachłanność, seksualny apetyt, cielesny ogień. Myśląc o sobie, mówi, że „ktoś musi działać na rzecz przeznaczenia”. Jest jednak przekonany, że żyje w rzeczywistości bez Boga. Jego niezgoda na świat chroniony opiekuńczym spojrzeniem dochodzi do głosu pod koniec powieści, gdy jest zmęczony i niemal rozczarowany chłopcem i jego pomysłami zabierania w podróż nowych braci, którymi stają się wszyscy napotkani: „nie żyjemy pod okiem boga. W świecie, w którym żyjemy, istnieją przypadkowe liczby, przypadkowe imiona, przypadkowe zdarzenia”. W takim świecie nikt nie chce zostać zbawiony, „tutaj” to także wyłącznie „teraz”. Przeciwko niezmienności buntuje się Simón najgoręcej: „Nie pozbyłem się jednak samej idei historii, idei zmiany bez początku ni końca”.

Jeśli więc Simón broni przyszłości różnej od teraźniejszości, w ogóle możliwości pomyślenia o przyszłości, to jego idea materializuje się w powieści pod postacią obcości. Z wydarzeniami, które przynosi „Dzieciństwo Jezusa”, można by objechać cały literacki świat – Coetzee wybiera te, które zyskały znaczenie jako najbardziej rozpowszechnione w kulturze Zachodu, bo dotyczące ustanawiania się wspólnoty: odgraniczania swoich od obcych oraz usuwania wszystkiego, co w ramach pewnej wizji rzeczywistości się nie mieści i co zawsze z niej „wystaje”, nie stając się jej przyswojoną częścią.

***

W tym sensie książka Coetzeego jest sugestywną manifestacją radykalnej obcości, odpornej na stabilizujące procesy społeczne i kulturowe. Sama jako obcość się odsłania – lektura „Dzieciństwa Jezusa” nie polega na powolnym i systematycznym poznawaniu bohaterów, wejście w ich świat nie czyni ich bliskimi, pozostają obcy od początku do końca – choć na początku może nam się wydawać, że biblijny podkład narracji stanowi jakiś trzymany w odwodzie przez autora kontekst rozumienia. Tak nie jest: surowy minimalizm języka Coetzeego prowadzi nas ku doświadczeniu obcości, które pod znakiem zapytania stawia możliwość zrozumienia (naszych) historii, które uważamy za swojskie i dobrze znane.  


J.M. Coetzee „Dzieciństwo Jezusa”, przeł. Mieczysław Godyń, Znak, Kraków 2013.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 10/2013