Na pozór tropienie czegoś, co od ośmiuset lat stoi na swoim miejscu, jest nudne. Tym bardziej że nie chodzi o zamczyska przywodzące na myśl ekranizację Tolkienowskiej trylogii. Często to detale, fragmenty, czasem niezgrabne, ale najwcześniejsze.

Romanizm to pierwsza w Polsce architektura murowana. Przyszła do nas z Zachodu (zadając kłam twierdzeniu, że od Niemców to nigdy nic dobrego...), w dodatku spóźniona - gdy we Francji stało już opactwo Cluny, arcydzieło epoki, nasi przodkowie dopiero uczyli się porządnie obrabiać kamienne ciosy. Wejście w krąg kultury chrześcijańskiej oznaczało też dla państwa Polan wejście w krąg sztuki i architektury Zachodu.

Kościoły romańskie mówią swoim językiem - zwykle drobnymi znakami i aluzjami, ale wielkie bazyliki, jak monumentalna archikolegiata w Tumie pod Łęczycą, całe były kamiennym kodem ideału średniowiecznego społeczeństwa....