Jest Warszawa...

Na sakramentalne pytanie, jaki był tegoroczny festiwal polskich filmów, należałoby odpowiedzieć prostymi słowy: był ważny i naprawdę ciekawy. Nie burzy tego odczucia nawet mocno przekorny werdykt jury.

28.09.2003

Czyta się kilka minut

Przez ostatnie lata polskie kino doszło do przysłowiowej ściany; mogło już tylko pogrążyć się w postępującej po 1989 roku degrengoladzie i rozsypać się w pył, albo też od tej ściany się odbić. I nastąpiła sytuacja paradoksalna: w roku ogłoszenia upadku polskiej kinematografii, kiedy rozwiązano jej dotychczasowe struktury, a na horyzoncie dopiero rysowała się mgliście nowa ustawa obiecująca normalizację i doścignięcie europejskich standardów, naszym twórcom udało się wykrzesać z siebie naprawdę wiele.

Powrót różnorodności

Fakt, nie tworzymy jeszcze bezdyskusyjnych arcydzieł, które mogłyby podbijać wielkie festiwale czy zdobywać zagraniczną publiczność. Został jednak spełniony jeden ważny, dotychczas niemożliwy postulat - nareszcie mamy w kinie upragnioną różnorodność, nareszcie pojawiają się próby nieskrępowanych poszukiwań. Czy dużo to, czy mało, ocenią w przyszłości historycy kina. Ważne jednak, że polscy filmowcy, zwłaszcza młodej generacji, wyszli z zaklętego kręgu niemocy, pokazując nam filmy oryginalne i świeże.

Choć do euforii jeszcze daleko, już same statystyki wyglądają budująco. W głównym konkursie pokazano 21 filmów, w tym aż 6 debiutów. Znalazło się też miejsce na tak zwane filmy drugie, które często bywały dla młodych filmowców prawdziwym przekleństwem.

Starzy i młodzi?

Tegoroczny festiwal w Gdyni pokazał też, że choć konflikt na linii starzy-młodzi jest sztucznym wymysłem znudzonych krytyków, coś jednak musi być na rzeczy: to właśnie w filmach młodych, początkujących reżyserów dostrzec można potencjał najbardziej obiecujący. Dojrzali twórcy, jak Agnieszka Holland czy Jerzy Stuhr, przegrywają w zestawieniu z filmową młodzieżą. W ich ambitnych i ciekawych skądinąd propozycjach czuje się nienaturalny wysiłek dogonienia współczesności, zmierzenia się z jej ciężarem.

Stuhr robi to przynajmniej w konwencji sympatycznej komedii - mężczyzna, który przed 17 laty porzucił rodzinę i zaszył się w klasztorze, powraca do jakże mocno zmienionej rzeczywistości i w zdumieniu przygląda się jej absurdom. Obserwacja rzeczywistości w “Pogodzie na jutro" nosi jednak wyraźne znamiona publicystyki, brak w niej pierwiastka czysto ludzkiego, szczypty Munkowskiego tragizmu - choć w założeniu miał to być podobno film nawiązujący do tamtej pięknej tradycji.

---ramka 314918|strona|1---

Każda postać jest emblematem naszej zdegenerowanej współczesności - syn okazuje się nieuczciwym politykiem, córka daje ciała w reality show, nowy absztyfikant żony to przestępca w przebraniu biznesmena - jednym słowem świat całkowicie na opak. Niby wszystko się zgadza, obserwacja zdaje się trafiona, ale jednak naiwna i komediowo powierzchowna, nie inspirująca do jakichkolwiek pytań.

Agnieszka Holland w zrealizowanym w Kanadzie filmie “Julia wraca do domu" przejmuje schedę po późnym Kieślowskim. W historii o małżeńskiej zdradzie, śmiertelnej chorobie dziecka i oczekiwaniu na cud przemawia językiem klarownym i uniwersalnym. Jednak ta piękna opowieść zdaje się wypreparowana na użytek metafizycznego dyskursu. Subtelna materia miłości, nadziei i wiary nie wytrzymuje w starciu z obrazem.

Filmom młodych polskich reżyserów brak czasem konsekwencji i warsztatowej ogłady, przemawiają jednak silnym, zdecydowanym głosem. Werdykt jury pod przewodem Marka Koterskiego budzi wprawdzie zdumienie - wyprodukowana przez TVP “Warszawa" Dariusza Gajewskiego nie była najlepszym spośród tegorocznych propozycji - sama jednak decyzja uhonorowania twórcy początkującego nie dziwi na tle całości polskiej produkcji mijającego roku. Nagrodę główną, nie bawiąc się w środowiskową podejrzliwość, przyjmuję jako symboliczną.

Kontrowersyjne Lwy

“Warszawa" to wielowątkowy obraz dzisiejszej stolicy, współczesnej ziemi obiecanej, do której, jak ćmy do światła, lgną zdesperowani młodzi mieszkańcy Polski B. Zagubieni w zimowym pejzażu, szukają swego miejsca w nieprzychylnej metropolii.

Film jest próbą stworzenia portretu miasta. Nieudaną, bo też i samo miasto nie ma jednej uformowanej “twarzy", jest wielką transformacją, nic nie jest tu na swoim miejscu. Zbudowane na dawnych cmentarzach, z czasem zatraciło swoją tożsamość. Znaczącą figurą jest u Gajewskiego postać dawnego AK-owca, który zapomniał swojego adresu i błąka się po ulicach miasta. Przyjezdni i duchy przeszłości mieszają się ze sobą pytając się nawzajem o drogę. I choć obrazy wilczego kapitalizmu (ojciec z pomocą kilkuletniego synka kradnie jabłka z samochodu dostawczego) rażą nieco XIX-wiecznym rysunkiem, na szczęście rozbraja je absurdalny humor (gdzieś w tle przechadza się... żyrafa).

Mimo wszystko nagrodzenie tego filmu aż w sześciu ważnych kategoriach wydaje się wielkim nadużyciem, bo konkurencja była naprawdę mocna. Udana impreza zakończyła się nieprzyjemnym zgrzytem, a wiele tytułów zostało bezlitośnie skrzywdzonych.

Śladami "Długu"

Myślę tu zwłaszcza o innych debiutantach: docenionym przez dziennikarzy Konradzie Niewolskim i Jacku Filipiaku. Obaj, idąc śladem “Długu" Krauzego, próbują w swoich filmach wejść na obszar zła i nieprawości.

Pierwszy w znakomitej, docenionej przez dziennikarzy “Symetrii" pokazuje sytuację wręcz modelową: w wyniku fatalnej pomyłki młody chłopak tuż po studiach zostaje skazany za napaść na staruszkę i trafia do więzienia, wprost w środowisko tak zwanych gitowców, najbardziej poważanych, ale też najbardziej bezwzględnych w więziennej subkulturze. Ten brutalny film, przy całym swoim autentyzmie (reżyser ma za sobą półroczny pobyt w zakładzie karnym za nielegalne posiadanie broni) nie jest jednak klasycznym dramatem więziennym. W klaustrofobicznej atmosferze toczy się walka o duszę głównego bohatera. Granica zostaje przekroczona: ofiara zamienia się w kata, niewinność znajduje dopełnienie w winie. Pomimo swoistego namaszczenia i skłonności do psychologicznych ułatwień, film potrząsa widzem z dużą siłą.

“Zerwany" Filipiaka ma w sobie podobną moc. Opowiada historię sponiewieranego przez życie chłopca z domu dziecka, który na każdym kroku doświadcza zła w najrozmaitszych jego wcieleniach, ale mimo to próbuje wyrwać się ku normalności. Niestety - owa upragniona normalność okazuje się w finale nie mniej brutalna i być może właśnie tam rozpocznie się najbardziej dramatyczny etap walki o duszę chłopca.

W filmach tych uderza przede wszystkim swoboda, wyzbycie się kompleksów i odważne penetrowanie dobrze przemyślanych i głęboko przeżytych fragmentów rzeczywistości. Problemowość była zawsze misją, ale też i zmorą polskiego kina, dziś jednak wielu twórcom udaje się wyjść poza publicystyczny opis.

Brylski, Jakimowski, Barczyk

Ryszard Brylski posiłkując się opowiadaniem Olgi Tokarczuk z tomu “Gra na wielu bębenkach" pyta o sens mizernej ludzkiej egzystencji gdzieś w małej wiosce, do której przestały już nawet dojeżdżać pociągi. W telewizyjnym “Żurku" sterana życiem wdowa (wielka rola Katarzyny Figury) desperacko poszukuje mężczyzny, który zrobił dziecko jej małoletniej, niedorozwiniętej umysłowo córce. W swoich wędrówkach po niechętnych progach naraża się na upokorzenie i śmiech. Nie o alimenty jednak chodzi: kobieta chciałaby zdążyć przez Bożym Narodzeniem i ochrzcić wnuka. Broni się przed zbydlęceniem, próbuje zachować godność.

W znakomitym, uhonorowanym już wieloma nagrodami debiucie Andrzeja Jakimowskiego “Zmruż oczy" chodzi o coś więcej niż ewangeliczną przypowieść. Ten całkowicie niezależny (w sensie produkcyjnym, jak i czysto twórczym) film zdumiewa prostotą pomysłu i dojrzałością realizacji. Jego twórca stworzył własną (choć porównywaną chętnie do “Żywotu Mateusza") mitologię prowincji, przywodząc też skojarzenia z prozą Andrzeja Stasiuka.

Bohaterem jest dobrowolny wygnaniec - stróż upadłego pegeeru, a niegdyś nauczyciel w wielkim mieście (Zbigniew Zamachowski), który tworzy wokół siebie wyjątkowy świat: podrzędny, zdezelowany, ale na swój sposób piękny. U Jakimowskiego żyje przyroda, “gra" niebo, zarzucone złomem gumno zaludniają postacie rozmaitych odmieńców, znajdujących tu bezpieczną przystań. Film oddycha, a nagrodzone zdjęcia Bajerskiego i Śmietanki należą do najbardziej niezwykłych w polskich kinie - ruiny pegeeru w Suwalskiem sfotografowane w soczystym świetle lata nadają opowieści cudownie absurdalny, egzotyczny przepych. Za dużo tu może filozofowania, dosłownych point, równoważy jednak ten naddatek rozkosznie leniwa, jakby spontaniczna akcja, której biegu nie sposób przewidzieć.

Najbardziej w polskim kinie cieszy fakt, iż jest w nim ciągle miejsce dla artystów osobnych, przecierających ścieżki nieuczęszczane. Tak jest w przypadku Łukasza Barczyka, który w dwa lata po interesującym debiucie “Patrzę na ciebie, Marysiu" zrealizował film “Przemiany".

W kameralnej, dusznej opowieści o toksycznej relacji trzech sióstr kłania się rzecz jasna i Czechow, i wielcy mistrzowie Północy: Strindberg, Ibsen, Bergman. Nie o odniesienia jednak tu chodzi. Barczykowi udaje się w sztucznych, niemal laboratoryjnych warunkach wywołać wielkie, graniczące z histerią zagęszczenie emocji. Pęka gdzieś nienaturalna konstrukcja, pozostaje naga dusza. Przy okazji zdołał Barczyk przezwyciężyć jedną z największych impotencji polskiego kina - organiczną wręcz niezdolność do wyrażania erotycznej emocji.

Wielki przegrany

Wielkim przegranym gdyńskiego festiwalu okazała się wyprodukowana przez Heritage Film “Pornografia" Jana Jakuba Kolskiego, nagrodzona tylko za muzykę, dźwięk i role męskie. Otrzymała także nagrodę publiczności. To kino dużego formatu, świadomie rozmijające się z literackim pierwowzorem. Adaptacja jest zbyt swobodna, by móc oceniać jej artystyczną skuteczność.

Twórca “Jańcia Wodnika" nie szuka autora, nie interesuje go Gombrowicz-filozof, obca mu jest jego zjadliwa ironia. Potraktował słynną powieść jedynie jako punkt wyjścia, choć pomysł był ryzykowny. Odrzucając za Gombrowiczem martyrologiczną gębę, pokazuje jednocześnie surowy autentyzm cierpienia, każe swemu bohaterowi “przeżywać do końca". Koncertowa kreacja Krzysztofa Majchrzaka uwiarygodnia ten zabieg. Fryderyk, ludzki strzęp, a zarazem demiurg międzyludzkiego kościoła, w fałszywej scenerii podsandomierskiego dworku toczy swoją prywatną walkę o sens. Tragizm ten nie jest jednak stricte gombrowiczowski. Nie jest tragizmem człowieka uwikłanego w walkę o siebie ze sobą samym.

Kolski dopisuje bohaterowi wojenny życiorys, ukonkretnia jego rozpacz, nadaje jej imię. Producent Lew Rywin zwierzył się na konferencji prasowej, że w pierwszej kolejności zaproponował scenariusz Bracha (scenarzysty m. in. Polańskiego) i Bondy’ego Grzegorzowi Jarzynie, ten jednak odmówił. Można dziś spekulować, czy byłby to film lepszy, bardziej czy mniej gombrowiczowski. Zostawmy jednak filologiczny puryzm. Kolski odbił się od twórcy “Ferdydurke", tworząc całkowicie swoją wersję “Pornografii", na tyle przekonującą w tym kształcie, że można darować sobie komparatystyczne studia.

Literatura na ekranie

Wielka literatura panoszyła się w tym roku w Gdyni na niespotykaną dotychczas skalę. Różne też były efekty jej spotkania z kinem. Jerzy Hoffman pokazał “Starą baśń. Kiedy słońce było bogiem", wzorowaną na hollywoodzkich superprodukcjach, wzbogaconą o krwawe szekspirowskie wątki i new age’ową magię. Dobrze wykonał swoje zadanie: pośród dotychczasowych monumentalnych adaptacji lektur szkolnych ta filmowa klechda sięgająca pogańskich pradziejów naszego państwa reprezentuje pod względem filmowego rzemiosła poziom bardzo przyzwoity. Jednakże laur za “upór i determinację w tworzeniu filmowych widowisk historycznych" dla twórcy filmu jakby nie było baśniowego wydaje się nieporozumieniem.

Nieznany dotychczas w Polsce reżyser Wiktor Grodecki zabrał się za “Nienasycenie" Witkacego, robiąc film o wyjątkowym w polskim kinie inscenizacyjnym rozmachu, traktując jednak powieść z akademicką dosłownością. Powstał z tego kosztowny benefis Cezarego Pazury, który wciela się w filmie w aż trzy role. Zamęczenie literackiego materiału, utopienie go w niekończących się seksualno-krwawych orgiach, to być może propozycja dla kogoś, kto nigdy w życiu po Witkacego nie sięgnie. Szkoda tylko, że autor tej miary trafi pod strzechy w formie mało rajcującego widowiska.

Milczący od lat Piotr Szulkin, w latach 80. prorok totalitarnej zagłady, posłużył się groteską Jarry’ego. W swoim “Ubu Królu" przywdziewa czapkę Stańczyka, by pokazać odwieczne szaleństwo władzy - jej zdobywania, sprawowania i nieuchronnej degrengolady. Krzywe, ale jednak płaskie to zwierciadło. Motłoch, który żąda tylko piwa i igrzysk, krwiopijcy obalający kolejne systemy, a wszystko to pokazane w obłędnym korowodzie, który nie ma końca. Całością rządzi teatralno-kabaretowa umowność, brakuje prawdziwego kina, a niechby nawet w stylu “Undergroundu" Kusturicy. I nie o rozmach inscenizacji tu chodzi, ile raczej o rozmach myśli.

Trzeba jednak przyznać, że na tegorocznym festiwalu, pomimo gorzkiej pigułki zaaplikowanej nam na koniec przez jury, nawet porażki wydawały się interesujące. Pod warunkiem jednak, że stał za nimi poważny zamysł. Właściwie największą klęskę poniosło zawsze zadowolone z siebie kino spod znaku komercji - niewydarzone komedie wywołujące co najwyżej mechaniczny rechot przeszły niemal bez echa. Czyżbyśmy skazani byli tylko na wyrafinowane dzieła? Miejmy nadzieje, że wraz z uzdrowieniem systemu sytuacja się wyrówna.

Nieformalny Złoty Paw należał się w tym roku kryminałowi “Łowcy skór" Rafała M. Lipki - skrzyżowanie policyjnych programów telewizyjnych z telenowelą, zmarnowany ważny i poruszający temat. Z tego samego filmu pochodzi zresztą najzabawniejszy passus festiwalu: “Kwiatkowski jest nie do ruszenia!". Mowa oczywiście o diabolicznym lekarzu wstrzykującym pacjentom pavulon. I jak tu nie lubić polskiego kina?

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
79,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Krytyczka filmowa „Tygodnika Powszechnego”. Pisuje także do magazynów „EKRANy” i „Kino”, jest felietonistką magazynu psychologicznego „Charaktery”. Współautorka takich publikacji, jak „Panorama kina najnowszego”, „Szukając von Triera”, „Encyklopedia kina”, „… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 39/2003