Dwa judaizmy

Często przywołuje się słowa Mojżesza z Księgi Powtórzonego Prawa: „Widzicie, ja kładę przed wami błogosławieństwo i przekleństwo” (11, 26).

04.09.2016

Czyta się kilka minut

W ten oto sposób prorok uczy nas, że każdemu dany jest wybór dobra i zła. To fundament Tory i jej nakazów. Wiemy o tym z komentarzy kairskiego filozofa Majmonidesa, który pisał (powołując się najczęściej na Arystotelesa), że bez idei wolnej woli nie miałaby sensu cała nauka moralna, w tym biblijna wizja ludzkiej natury czy przekonanie o boskich karach i nagrodach.

Średniowieczny judaizm, który funkcjonował w otoczeniu kultury islamu, chętnie i szeroko korzystał ze świeckiej filozofii. Miał do niej dostęp przez powszechny wówczas język arabski. Myśl – czy dokładniej: teologia żydowska owego czasu – chciała godzić tradycję z wnioskami krytycznego, racjonalnego myślenia. Judaizm polski, czyli rabiniczny, który po wygnaniu Żydów z Hiszpanii i Portugalii zdominował religię Żydów, odrzucał jednak filozofię i wszelkie świeckie nauki. Mamy na to dość przykładów. Ezechiel Landau z Jampola w początkach XVIII w. pisał: komu potrzebne jest uczenie się logiki, skoro ta służy zdobywaniu wiedzy świeckiej. Wielki cadyk Nachman z Bracławia odradzał czytanie hiszpańskich komentarzy do Tory, ponieważ zawarte są w nich stwierdzenia filozofów. Sławny krakowski uczony Mojżesz Isserles tłumaczył się przed innym wielkim rabinem – Widzącym z Lublina – z cytowania Arystotelesa, zaznaczając, że nigdy nie trudził się czytaniem jego ksiąg, a zna go jedynie za pośrednictwem Majmonidesa. Joel Sirkes, wybitny talmudysta z Krakowa (XVI–XVII w.), powiadał, że filozofia stanowi istotę herezji i jest ową dziwną kobietą, przed którą król Salomon ostrzegał mężczyzn. Żydzi mieszkający w zachodnich guberniach Rosji nie czytali Majmonidesa, mając go niemal za heretyka. Rabiniczny judaizm wzmacniał więc przekonanie, że żydowska kultura rozwijała się i rozwija poza zewnętrznymi wpływami innych kultur i bez inspiracji z zewnątrz buduje swoje myślenie... Pogląd ciekawy, acz mało prawdziwy.

Właśnie o wolności i woli Boga miały te dwie tradycje judaizmu odrębne opinie. Rabiniczny judaizm nie miał kłopotu z tym, by dostrzec wpływ opatrznościowy na człowieka. Z kolei żydowscy teologowie twierdzą, że opatrzność ma wpływ na istotę ludzką w tym stopniu, w jakim ta rozwija swoje intelektualne zdolności. Jeśli ktoś nie zyskuje głębszej samowiedzy, Bóg „zna” go tylko jako cząstkę ludzkiego gatunku. Aby przekroczyć te ograniczenia, należy rozwijać swój umysł. Miłość Boga rozwija się w miarę, jak nasza wiedza rośnie. A więc to, czy potrafimy z wolnej woli korzystać, zależy od zyskanej wiedzy. Im mniej w nas mądrości, tym bardziej ulegamy swoim nawykom, instynktom, społecznym konwenansom.

Co jest nagrodą za dobre uczynki? Tu również dwie tradycje mocno się różnią. O ile polski, czyli rabiniczny judaizm przyjmuje bez zastrzeżeń zasadę kar i nagród, to hiszpański (teologiczny) pożytkuje w swoim myśleniu znany z greckiej myśli rozdział na duszę i ciało, i korzysta z arystotelesowskiego podziału dusz. Tylko intelekt jest w stanie przeżyć ciało. W związku z tym zmartwychwstanie, zdaniem Majmonidesa, być może będzie miało wyłącznie charakter duchowy.

W każdym jednak razie judaizm nie istnieje bez słów Mojżesza o tym, że zło i dobro istnieją i że od nas zależy wybór drogi.

To fundament wiary. ©

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
(1951-2023) Socjolog, historyk idei, publicysta, były poseł. Dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego. W 2013 r. otrzymał Nagrodę im. ks. Józefa Tischnera w kategorii „Pisarstwo religijne lub filozoficzne” za całokształt twórczości. Autor wielu książek, m… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 37/2016