Cerkiew, wojna i klęska „rosyjskiego świata”

Cyryl, patriarcha Moskwy i ­całej Rusi, poparł wojnę wytoczoną Ukrainie przez Rosję od samego jej początku i nie zmienił stanowiska w ciągu wielu już tygodni masakry, jakiej dokonują wojska rosyjskie. Rzeszom Rosjan, skazanym na propagandę, szczególnie na dalekiej prowincji, i mentalnie zasklepionym w prostackich stereotypach narodowych narzucany jest zakłamany obraz wojny. Nie tłumaczy to jednak postaw duszpasterzy, zobowiązanych do moralnej wrażliwości i krytycznego myślenia. Nie ma dla patriarchy okoliczności łagodzących.

Jeśli Kościoły i duchowni stają zazwyczaj po stronie „naszych żołnierzy”, zawsze przecież „z naszej strony słusznych, obronnych, sprawiedliwych”, to czynią tak z solidarności ze swą społecznością. Jakże mogliby się wyłamać, zdradzić?! Przykłady naśladowania w chwilach szczególnej próby nie „swoich”, lecz Chrystusa, wzorce św. Mikołaja z Myry, Ambrożego z Mediolanu czy pastora Bonhoeffera – należą do wyjątków. Daleko liczniejsi są święci, wojownicy, obrońcy, męczennicy, którzy zginęli w walkach wcale nie tylko duchowych.

Tymczasem Cyryl w przededniu wojny, 23 lutego, wystąpił z przesłaniem do dowódców i żołnierzy, by „pozbyli się wszelkich wątpliwości wypełniając swą misję i zadania wojskowe”. Zdjął z nich w ten sposób odpowiedzialność moralną. I patriarcha, i generałowie wiedzieli przecież, do czego to rozgrzeszenie się wkrótce odniesie. A po kilkunastu dniach wojny i rosyjskich bestialstw patriarcha przekazał dowódcom błogosławieństwo w formie ikony Matki Boskiej Augustowskiej – mętnie nawiązując do rzekomego cudu z okresu I wojny światowej, podczas walk Rosjan z Niemcami na terenach między Kownem i Augustowem. Bogurodzica miała z tej ikony wskazać Rosjanom kierunek „na zachód”.

NATO i „gejparady”

Co miał na myśli patriarcha, przekazując tę właśnie ikonę? I Cyryl, i generałowie wiedzą, że przesmyk augustowski (suwalski) stanowi najbardziej newralgiczny teren ewentualnej ofensywy Rosji przeciw NATO. I nie ma to nic wspólnego z Ukrainą. Jeśli zestawimy to z przesłaniem mowy Putina wygłoszonej nad ranem 24 lutego, w której wypowiada on ideową wojnę Zachodowi (militarne wkroczenie na Ukrainę jest niejako prewencyjne), musimy gest patriarchy, manipulujący sentymentalnym obrazem i jego militarnym kontekstem z 1914 r., a obecnie wskazujący armii prawdziwego wroga „na Zachodzie”, odczytywać jako podżeganie do wojny ideowej prowadzonej już środkami militarnymi.

Swoje antyzachodnie obsesje patriarcha wyraził dobitnie w kazaniu w niedzielę 6 marca rozpoczynającą Wielki Post. Mówił, że wojna o Donbas jest konieczna, bo inaczej siły zgniłego i rozpustnego Zachodu urządzą tam „gejparady”. Według niego takie „parady” to „szatańskie znamię”, które Zachód chce wypalać na ciele każdej społeczności i ją deprawować. Ten absurd jest o tyle koherentny z narracją Putina, że podkreśla ideowy spór Rosji z Zachodem. Jeśli dla Putina „Zachód” wyznacza realne cele, np. dążenie Ukrainy do Unii Europejskiej i NATO, to dla Cyryla są to parady równości... Czy usprawiedliwia to w jego kościelnej świadomości masakrowanie cywilnych Ukraińców, w znacznej części jego własnych wiernych – nie wiem. Wiadomo natomiast, że wśród prawosławnych Ukraińców, objętych przed wojną moskiewską jurysdykcją, narasta fala odmowy wspominania w czasie liturgii imienia Cyryla jako głowy swego Kościoła. Czyni tak już ok. 1/3 diecezji i ich parafii na Ukrainie, podległych dotąd patriarchatowi Moskwy. Znane są dramatyczne świadectwa kapelanów wojskowych z tego Kościoła, których odrzucają żołnierze.

Patriarchat moskiewski już przegrał, i to zapewne bezpowrotnie, wojnę o rząd dusz na Ukrainie, oparty na anachronicznej idei rzekomej „trójjedności” Wielkiej, Małej i Białej Rusi (czytaj: odpowiednio narodu Rosji, Ukrainy i Białorusi). Cyryl przez lata lansował ideologiczną kliszę historyczną jakiegoś mitycznego „rosyjskiego świata” (russkij mir), do którego miałyby należeć nie tylko narody dawnej Rusi, z historycznym centrum w Kijowie, ale i inne narody słowiańskie. Ważnym kryterium przynależności do tego świata miało być prawosławie jako „religia narodowa”. Taka klisza nie ma podstaw w faktach historycznych.

Dla przykładu – chrystianizacja Słowian istotnie przebiegała w oparciu o dzieło świętych Cyryla i Metodego, ale wyszła z Bizancjum, oparła się o Morawy, przeszła przez Bałkany, a Święci Bracia nigdy na Rusi nie byli. Ruskie prawosławie przejęło hegemonię dopiero po upadku Konstantynopola i zajęciu starożytnych stolic Kościoła na Wschodzie oraz Słowian na Bałkanach przez muzułmanów. Przejęcie przez Moskwę od Greków, zniewolonych przez Turków, roli lidera w prawosławiu rodziło legendy i przepowiednie o Moskwie jako „trzecim Rzymie”. Nie było w nich solidarności i empatii z cierpiącym greckim Kościołem – „matką”, lecz oskarżenie go o popadnięcie w herezję na unijnym Soborze Florenckim. Ukryty w tych legendach sens apokaliptyczny zamazywano interpretacją wielkościową o Moskwie jako jedynej ostoi czystej wiary. Ta obskurancka koncepcja jest w Rosji żywa do dzisiaj.

Przewodnia rola Rosji w prawosławiu była zbiegiem okoliczności raczej politycznych – upadku Bizancjum i wzrostu potęgi państwa moskiewskiego, gdy inne kraje prawosławne popadały w niewolę. Rola Moskwy nigdy nie opierała się o własne zdobycze intelektualne w teologii; te zawsze pozostawały po stronie Greków, także w okresach ich niewoli tureckiej. Trzeba natomiast uznać wielką wartość ruskiej sztuki liturgicznej, ale w odróżnieniu od ksiąg te formy artystyczne, jako lokalne, nie mogły migrować do innych krajów, aż do czasów współczesnych (od ok. stu lat). Oceny roli Rosji w prawosławiu nie zmienia w moim mniemaniu wspaniały, acz krótki okres „rosyjskiego renesansu religijnego” (1850-1950). Jego wielkie zdobycze intelektualne zyskały bowiem znaczny rozgłos wśród elit na Zachodzie, ale z różnych przyczyn nie wśród Greków, a – co szczególnie musimy odnotować – pozostają także wyparte poza szkolną teologię prawosławną w krajach słowiańskich. Teologia ta, szczególnie w Rosji dzisiejszej i innych krajach postkomunistycznych, pozostaje konserwatywna, nawet fundamentalistyczna.

Trzeba oddać sprawiedliwość roli Rosji imperialnej w XIX wieku we wspieraniu prawosławnych uciśnionych na Bałkanach i na Wschodzie. Szczodrze fundowała tam ona cerkwie, klasztory, wydawnictwa, studia, a jej wojny z Turcją niosły nadzieję na wyzwolenie z wiekowej niewoli. Jeszcze do niedawna wszystko, co rosyjskie, budziło na przykład w Grecji sympatię i zaufanie, zwłaszcza w kręgach silnie lewicowych. Przyczyniły się do tego również złe doświadczenia z rolą USA po II wojnie światowej. Dlatego idea „rosyjskiego świata” była w Grecji przyjmowana z sympatią – odwrotnie niż w Polsce, gdzie w oparciu o całkiem inne okoliczności historyczne, szczególnie w okresie od XIX wieku i po II wojnie, ukształtowały się silne emocje antyrosyjskie. Na Bałkanach nikomu nie przeszkadzało, że idea ta łączyła czynniki religijne i historiozoficzne oraz doraźne cele polityczne – właśnie ta synergia dodawała jej sensu i wigoru. Wśród elit serbskich w latach 90., gdy jedynie Rosja broniła straconej pozycji Serbii, można było od poważnych politologów usłyszeć zaskakujące sądy w rodzaju: „Serbia to Rosja”.

Łuski opadły

Teraz konstrukcja „rosyjskiego świata” runęła. Większości Kościołów prawosławnych dzień po dniu opadały łuski z oczu – wobec świadectw o masakrze dokonywanej przez Rosjan na „braciach” Ukraińcach. 13 marca pojawiła się „Deklaracja z Volos”, zainicjowana przez Akademię Studiów Teologicznych w mieście Volos w Grecji centralnej, obecnie podpisana już przez ok. 1500 poważnych osób ze świata nauki i kultury. „Deklaracja” szczegółowo analizuje idee „rosyjskiego świata” i pokrewne, które w opinii badaczy stały się usprawiedliwieniem i pobudką do wszczęcia przez Rosję wojny na Ukrainie. Piętnuje jednoznacznie rolę patriarchy Cyryla i całej Cerkwi rosyjskiej. Pokazuje błędy w myśleniu teologicznym, które prowadzą do nadania sakralnych wartości zjawiskom narodowym, w rodzaju pojęcia „świętej Rusi”. Doszło do teologicznego przebudzenia.

Do podobnego przebudzenia nie dochodzi na razie w samej Rosji. Według wiarygodnych badań opinii około ­70-80 proc. Rosjan popiera obecnie Putina i solidaryzuje się z celami „operacji militarnej na Ukrainie”, jakie przedstawiają władze. Czy można to tłumaczyć odcięciem od rzetelnych informacji? Te, mimo blokad, cenzury wojennej i drakońskich kar za odstępstwa od propagandowej wersji, jakoś docierają, skoro codziennie odbywają się w Rosji tłumne protesty przeciw wojnie; „tłumne”, godne najwyższego szacunku, bo skrajnie niebezpieczne – ale statystycznie ciągle znikome... A może starczyłoby myślenie swobodnie krytyczne lub choćby zdrowy rozsądek, by nie ulegać propagandzie.

Z wielu sygnałów wyłania się statystycznie masowy obraz urazy wobec „Zachodu” o „pouczanie”, „niezrozumienie specyfiki Rosji”, „narzucanie obcych wzorców i wartości” itp. Autentyczność tego obrazu potwierdza opis postaw w odniesieniu do wojny w grupie znanych rosyjskich psychiatrów, zatem prawdziwej elity, dokonany (pod rygorem nieidentyfikowalności) przez ich superwizora, włoskiego psychoanalityka Sergia Benvenuto. Otóż rosyjscy terapeuci powielali większość stereotypowych resentymentów, a jedna z wyrażonych opinii brzmiała: „bo nie rozumiesz, że Putin to Rosja”.

Strach czy fałszywa wiara?

Na takim tle można interpretować smugę cienia, jaka od wybuchu wojny naznacza Cerkiew rosyjską. Bowiem prócz horrendalnych wypowiedzi patriarchy uderza brak wyrazistych głosów innych hierarchów. Nie wiemy, co myśli „sekretarz stanu” Hilarion czy uchodzący za progresistę metropolita Pskowa, Tichon. Może i lepiej, że nie wiemy? Metropolita Wilna i Litwy, Innocenty, również podległy Moskwie, wystosował jednak apel do Cyryla o potępienie wojny. No, ale mimo podległości kanonicznej jest on wolnym obywatelem UE. Trudno więc wyrokować, czy hierarchię w Rosji blokuje strach, czy fałszywa wiara.

Przypadkiem szczególnym jest Kościół Prawosławny Ukrainy Patriarchatu Moskiewskiego. Skupia on około połowy prawosławnych na Ukrainie i dysponuje większością infrastruktury kościelnej w kraju. Równolegle działa Ukraiński Kościół Prawosławny (autokefaliczny), który otrzymał autokefalię (kościelną suwerenność) od Konstantynopola w 2018 r. Moskwa, a za nią Serbia i prawosławna Cerkiew w Polsce go nie uznają, w przeciwieństwie do pozostałej większości lokalnych Kościołów. Egzarcha Cerkwi moskiewskiej w Kijowie, Onufry, już w pierwszym dniu wojny ogłosił zdecydowany apel do Putina o zatrzymanie agresji, którą nazwał „zbrodnią Kaina” – był to głos zupełnie wyjątkowy. Sam Onufry nie przestał wspominać w liturgii Cyryla jako zwierzchnika, ale znaczna część jego Cerkwi przestała.

Istotna jest obecna postawa ukraińskiej Cerkwi autokefalicznej wobec „moskali” na Ukrainie: bez problemów przyjmują wszystkich przechodzących od Moskwy do autokefalii, innym proponują koncelebrowanie i pilnują, by nie narastała agresja wobec wspólnot ciągle pozostających pod władzą Moskwy, jako „piątej kolumny” czy zdrajców ojczyzny. Powstaje podatny grunt pod połączenie „moskali” z autokefalią po zakończeniu wojny. ­Byłaby to i pewnie będzie największa klęska Cyryla, daleko większa niż jego osobista kompromitacja – upadek pseudoidei kościelnego „rosyjskiego świata”.

Podróż Bartłomieja

Do Polski przybył właśnie patriarcha Konstantynopola, „biskup Nowego Rzymu”, Bartłomiej. Ten skromny, dostojny starzec jest przeciwieństwem Cyryla, a jego niewielki urząd na przedmieściu Stambułu nie przypomina potężnych siedzib patriarchy „całej Rusi”. Bartłomiej nie dysponuje siłą polityczną. Ma za to nieuchwytny autorytet osobisty, a za sobą bogactwo starożytnej tradycji. Dostrzegł to i nieraz wykorzystał Franciszek, „biskup starego Rzymu”.

Wielkim dziełem Bartłomieja była próba rozwiązania kryzysu Kościoła na Ukrainie po zdobyciu suwerenności przez ten kraj. Najwięcej możliwości po temu miał oczywiście patriarchat moskiewski, ale spóźnił się wobec procesów historycznych. By im zadośćuczynić, Konstantynopol wznowił swe prerogatywy historyczne wobec ziem ruskich, oddane Moskwie po przejęciu przez nią Kijowa, nb. od Rzeczypospolitej po rozejmie andruszowskim, i nadał Ukrainie należną i zbawienną autokefalię (2018). Myślę, że Putin ocenił to jako wzmocnienie emancypacji Ukrainy, i zapewne się nie mylił. Okopanie się przez Cyryla w sprzeciwie wobec autokefalii nie mogło tej emancypacji zahamować. Na Kremlu zapadła więc decyzja o wojnie, w swym obłąkanym anachronizmie jedyna, na jaką stać Putina ze wsparciem Cyryla. Obaj wierzą przecież w russkij mir. Nie rozumieją, że wojna bezpowrotnie ten „świat” unicestwi.

Ojciec autokefalii emancypującej Ukrainę, starzec Bartłomiej przyjeżdża na jej granice. Prowadzi dyskretne rozmowy z polskimi biskupami. Potem prezydent Polski jedzie do papieża. Kompromitacja Cyryla i Rosji tworzy realną szansę na zjednoczenie Kościoła na Ukrainie. Czy całego? ©

Autor jest teologiem prawosławnym, biblistą, długoletnim wykładowcą Starego Testamentu w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej i profesorem w Wyższym Prawosławnym Seminarium Duchownym. Był dyplomatą (m.in. ambasadorem RP w Rumunii i Grecji). W 2012 r. z ramienia MSZ wspierał dialog Kościołów Polski i Rosji.