30 tysięcy projektów, 21 tysięcy laureatów. Narodowe Centrum Nauki

Hasło „Maszyna”, które przyświeca tegorocznemu Copernicus Festival, występuje 188 razy w dostępnej online bazie projektów Narodowego Centrum Nauki. Znajdziemy tu m.in. projekty pod tytułem „Sztuczne ciała/żywe maszyny w laboratorium sztuk performatywnych”, „Analiza i modelowanie procesu przetwarzania informacji wzrokowej w układzie człowiek – maszyna” i „Przełomowa metoda biodruku wspomagana technikami mikroprzepływowymi oraz sztuczną inteligencją: na drodze do stworzenia atlasu modelowania in vitro tkanek ludzkich”. Badania te, jak niemal 30 tysięcy innych projektów, zostały sfinansowane przez Narodowe Centrum Nauki. Laureaci grantów NCN i nagrody przyznawanej przez Centrum wystąpią w trakcie wszystkich dni festiwalowych.

Centrum działa na rzecz wzrostu znaczenia polskiej nauki na arenie międzynarodowej oraz podniesienia jakości i efektywności badań dzięki konkurencyjnemu systemowi przyznawania grantów. Agencja regularnie ogłasza konkursy na projekty badawcze, stypendia doktorskie i staże podoktorskie. Wspiera badania w trzech obszarach nauk – humanistycznych, społecznych i o sztuce, ścisłych i technicznych oraz o życiu.

Połowa dla młodych

W ofercie NCN są konkursy przeznaczone dla naukowców na każdym etapie kariery – skierowane do osób rozpoczynających pracę, dojrzałych badaczy, a także, w których młodzi naukowcy rywalizują z bardziej doświadczonymi. W 2023 r. NCN przekazało naukowcom na badania ponad 1,2 mld złotych. 50 proc. tej kwoty wsparło rozwój młodych badaczek i badaczy.

Dzięki finansowaniu z NCN młodzi naukowcy mają szansę na zrealizowanie projektów, zbudowanie własnych zespołów, stypendia w szkołach doktorskich lub zatrudnienie w polskich jednostkach naukowych. Możliwość uzyskania finansowania w rzetelnej procedurze, opartej na ocenach międzynarodowych ekspertów, zatrzymała ich w Polsce lub zachęciła do powrotu do kraju. Jest już całe pokolenie młodych badaczek i badaczy, które naukowo dojrzewało pod parasolem agencji.

Elżbieta Wątor z Małopolskiego Centrum Biotechnologii UJ podkreśla, że grant NCN pozwolił jej na znaczne rozwinięcie warsztatu badawczego – opanowanie nowych technik laboratoryjnych, nawiązanie współpracy z zagranicznymi badaczami i zwiększenie kompetencji z zarządzania projektami. Badaczka zajmuje się hypuzynacją – unikalną modyfikacją potranslacyjną, której ulega tylko jedno białko – eIF5A. – Modyfikacji tej brakuje w niektórych chorobach genetycznych, a w innych schorzeniach, takich jak np. nowotwory, jest jej za dużo. Opracowaliśmy molekularny mechanizm pierwszego etapu tej modyfikacji przy pomocy biologii strukturalnej, a teraz wykorzystujemy tę wiedzę, aby opracować specyficzne aktywatory i inhibitory tego szlaku – mówi naukowczyni. Badaczka jest laureatką grantu w konkursie dla naukowców przed doktoratem i wykonawczynią w dwóch innych projektach finansowanych przez Centrum.

Nagroda NCN

To najważniejsze wyróżnienie – przyznawane od 2013 r. – dla młodych naukowców pracujących w Polsce. Otrzymało ją dotąd 33 osób. Podstawowym kryterium, jakim kieruje się kapituła oceniająca osiągnięcia kandydatów do nagrody, jest ich doskonałość naukowa i międzynarodowa rozpoznawalność. W 2023 r. wyróżnienie otrzymali prof. Katharina Boguslawski, chemiczka kwantowa z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, dr Karolina Ćwiek-Rogalska, kulturoznawczyni z Instytutu Slawistyki PAN i prof. Łukasz Opaliński, biolog molekularny z Uniwersytetu Wrocławskiego. Laureatów tegorocznej nagrody poznamy tradycyjnie jesienią.

NCN, później ERC

– Bez wsparcia i grantów NCN nie pracowałbym naukowo w Polsce i nie zdobyłbym grantu Europejskiej Rady ds. Badań dla polskiej jednostki naukowej – mówi prof. Michał Tomza. Badacz z Uniwersytetu Warszawskiego jest chemikiem i fizykiem, specjalizuje się w kwantowym opisie materii w ultraniskich temperaturach. W 2022 r. otrzymał Starting Grant ERC. Od 2007 r., czyli od początku istnienia, Europejska Rada Badań Naukowych (ERC) przyznała 83 granty naukowcom pracującym w polskich ośrodkach naukowych, 71 z nich otrzymali badacze i badaczki, którzy wcześniej realizowali projekt NCN. – Formuła konkursowa NCN jest bardzo podobna do ERC, co ułatwiło mi pisanie wniosku. Miałam to już przećwiczone – mówi prof. Kinga Kamieniarz-Gdula z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, która również otrzymała grant StG w 2022 r. – Po drugie, to że jestem kierownikiem grantu, a w jego ramach również promotorem w szkole doktorskiej, sprawiło, że panel i recenzenci nie mieli wątpliwości co do mojej samodzielności, umiejętności zarządzania zespołem i dojrzałości do podjęcia wyzwania, jakim jest realizacja grantu ERC – dodaje badaczka. Naukowczyni zajmuje się końcami genów. Większość ludzkich genów ma kilka alternatywnych końców. Zazwyczaj alternatywny koniec moduluje funkcję genu, ale w niektórych wypadkach może skrajnie ją zmienić. Na przykład gen zapobiegający powstawaniu raka może zacząć stymulować jego wzrost. Celem projektu prof. Kamieniarz-Gduli jest zrozumienie, co determinuje, który koniec genu jest wykorzystany w danych warunkach.

Europejskie sieci

NCN jest aktywne na arenie międzynarodowej. Wraz z niemieckim Towarzystwem Maxa Plancka prowadzi program DIOSCURI mający na celu utworzenie Centrów Doskonałości Naukowej w Polsce. Jest też koordynatorem dwóch europejskich sieci – CHANSE i QuantERA. Pierwsza z nich wspiera badania w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych. – Rola lidera pozwala nam zwrócić szczególną uwagę na problemy istotne z punktu widzenia Polski oraz – szerzej – naszego regionu Europy, wywołane skutkami pandemii czy agresją Rosji na Ukrainę, a także wyzwania związane z cyfryzacją i zmianami klimatu – mówi dr Malwina Gębalska, koordynatorka programu CHANSE.

Druga sieć promuje ambitne projekty dotyczące fundamentów i najnowocześniejszej inżynierii w dziedzinie technologii kwantowych oraz monitoruje działania i strategie w tej dziedzinie. QuantERA sfinansowała dotąd ponad 100 międzynarodowych projektów z zakresu badań podstawowych i aplikacyjnych, w które zaangażowanych jest blisko 550 grup badawczych. – Doskonale wiemy, co się dzieje w technologiach kwantowych, jakiego rodzaju projekty są realizowane w tym momencie w Europie, a przede wszystkim mamy wpływ na kierunki rozwoju tej dziedziny – komentuje Sylwia Kostka, koordynatorka programu.

W niemal 40 projektach sfinansowanych przez sieć zaangażowani są naukowcy pracujący w polskich ośrodkach. – Koordynacja programu przez NCN usytuowała nas w centrum wydarzeń i dodatkowo przyczyniła się do promocji polskiego środowiska kwantowego – mówi dr Radek Łapkiewicz z Uniwersytetu Warszawskiego, laureat konkursu QuantERA zajmujący się wykorzystaniem efektów kwantowych w obrazowaniu.

NCN jest również operatorem obszaru „Badania” w zakresie badań podstawowych, finansowanego z funduszy EOG i funduszy norweskich.