Wołanie z Wilna

Nikt chyba spośród osób piszących w latach 30. po polsku nie posiadał takiej świadomości zbrodni ludobójstwa, już dokonanego i w każdej chwili dokonującego się za wschodnią granicą. A jeśli ją miał, nie dał jej takiego wyrazu.

02.12.2009

Czyta się kilka minut

Odczytowi "Kryzys kultury", wygłoszonemu w Poznaniu w 1933 roku, Marian Zdziechowski nadał ton apokaliptyczny, chcąc wstrząsnąć mieszkańcami miasta nad Wartą, którym obce były problemy wschodnie. Tłumaczył, że Rosja sowiecka jest problemem polskim i europejskim, a nawet szerzej - kwestią eschatologiczną, znamienną dla końca czasu i końca historii, czyli nadejścia Antychrysta.

Zapewne część słuchaczy znała jedynie ze słyszenia przedstawicieli tak groźnego dla światowej kultury narodu, a kresowy zaśpiew profesora z Wilna, urodzonego w Nowosiółkach pod Mińskiem, kojarzył im się właśnie z krajem bolszewików. Ściągnęła ich na odczyt sława autora lub waga tematu. Odeszli przekonani, że spędzili czas w sposób ważny i niebanalny.

Wydany w rok po poznańskim odczycie i dziś wznowiony tom publicystyki Mariana Zdziechowskiego "Od Petersburga do Leningrada" składa się z tego rodzaju prób nawiązania kontaktu. Im większą temperaturą odznaczał się w nich przekaz, z tym większą konwencjonalnością i obojętnością był traktowany przez odbiorców.

"Jego nawoływania o niebezpieczeństwie grożącym światu ze strony komunizmu i nacjonalizmu odznaczały się zabarwieniem złośliwie maniakalnym - wspominał rektora Uniwersytetu Stefana Batorego Czesław Miłosz. - Jego wizja eschatologiczna zbliżania się czegoś nieuniknionego a strasznego trafiała w mgliste odczucia czytelników i słuchaczy, zgadzała się z atmosferą czasu. Ale tylko wizja. Całe rozumowanie, wnioski, wskazania - rozmijały się z dążeniami młodych". Zdziechowskiego słuchano, szanowano lub traktowano z pobłażaniem, jak niegroźnego dziwaka (Miłosz pisze o nim: "staruszek"). Jego głos nie mógł zmienić polskiej czy europejskiej świadomości, ani dróg międzynarodowej polityki, ani losów świata.

Jest w Zdziechowskim patos wewnętrznego obowiązku, posłannictwa bez wiary w efekt, z jedyną pociechą w świadomości, że jego wołanie zabrzmiało w ważnym momencie dla dziejów świata. Obowiązek został wykonany. Dlatego Marian Zdziechowski rzucił na szalę sprawy walki z komunizmem swój autorytet, a nawet powagę. Wielki uczony, pionier polskich studiów nad filozofią rosyjską i literaturoznawstwa porównawczego (w czasach, gdy zestawianie literatury polskiej i rosyjskiej uznawano za czyn niepatriotyczny i oburzający), jeden z autorytetów moralnych i intelektualnych epoki - występował w tragicznej roli Kasandry. Ale łatwo było zobaczyć w nim również ogarniętego przykrą manią "staruszka".

Polityka II Rzeczypospolitej to dla Zdziechowskiego temat obcy. Jeśli jest on jej uważnym obserwatorem, bywa komentatorem, a pod jego piórem pojawiają się echa bieżących politycznych i publicystycznych sporów, brzmienie tych akapitów wydaje się fałszywe, pozbawione właściwej pismom tego autora temperatury, jakby indywidualność uczonego zaprogramowana była na inny rodzaj "współczesności" - czytanie atmosfery moralnej czasów. Nikt chyba spośród osób piszących wówczas po polsku nie posiadał takiej świadomości zbrodni ludobójstwa, już dokonanego i w każdej chwili dokonującego się za wschodnią granicą. A jeśli ktoś ową świadomość miał, nie dał jej takiego wyrazu jak Marian Zdziechowski. W ten sposób można wyjaśnić wspomniany przez Miłosza ton bliski "maniakalnemu". To ręce ofiar chwytają za pióro i każą pisać ich dzieje - by odwołać się do słów poety. A ściślej mówiąc: przestrogę, jaka z ich dziejów płynie.

Żaden z polskich autorów piszących na ten temat w dwudziestoleciu międzywojennym nie stworzył też tak głębokiej analizy radzieckiego komunizmu jako faktu z poziomu duchowego. Zdziechowskiego interesuje Rosja jako realizacja piekła na ziemi, miejsce tryumfu najgorszych instynktów i kumulacji największego cierpienia. Interesuje go komunizm jako oszustwo, w którym pod przykrywką wartości kryje się ich odwrotność. Religia "boga negatywnego" - negacja Prawdy, Dobra, Piękna, indywidualności, rodziny, własności - wartości, na których zbudowana jest kultura Europy.

"Bolszewizm jest (...) bezpośrednim, dotychczas w historii niewidzianym wtrąceniem potęg Piekła w sprawy tego świata" - pisze Zdziechowski. Po piętnastu latach od tryumfu komunistycznej idei obiecywany przez nią "raj na ziemi" utrwalił się jako okrutne więzienie, w którym ludzie dzielą się na dwie kategorie: "katorżników i tych, co ich pilnują i katują", tworzących "wielką organizację bandycką, która sama postawiła siebie poza obrębem prawa moralnego, ogłaszając moralność za przesąd burżuazyjny".

Rosji uratować się nie da, zresztą autor "Od Petersburga do Leningrada" widzi w komunizmie konsekwencję rozwoju duchowego rosyjskiego narodu, doprowadzony do ostatecznych form i wcielony w praktyce nihilizm. Powiedzmy ściślej: uratować ją mogą sami Rosjanie, którzy ozdrowieją z komunistycznej choroby, odwrócą się od idei, która nie spełniła pokładanych nadziei. "Podłość ludzka jest podstawą kruchą dla rządów - stwierdza uczony - i przy całym moim pesymizmie nie wierzę w długowieczność Sowietów".

Co potem? "Sowdepia będzie znowu Rosją", a Leningrad Petersburgiem. Rosja odrodzi się inna, stwarzając (uczony ma taką nadzieję) nową jakość, poza znienawidzonym przez Polaków imperialnym "Petersburgiem" i infernalnym "Leningradem". Heroldami owej "nowej Rosji" są rozsiani w Europie przedstawiciele rosyjskiej emigracji - pokutujący za grzechy imperium, poniżeni.

Jeżeli Leningrad skazany jest na to, by znowu stać się Petersburgiem, istota problemu polega na tym, by rosyjskie "piekło" nie powtórzyło się w większym wymiarze w Europie. We wszystkim zaś, co robi rząd radziecki, Zdziechowski widzi podstępne rozprzestrzenianie idei, która ma objąć panowanie na kontynencie. Cywilizacja europejska jest w niebezpieczeństwie - to leitmotiv książki i druga z przesłanek (obok świadomości ludobójstwa w Rosji), które kazały autorowi chwycić za pióro publicysty. Zagrożona przez komunizm, pogrążona w duchowym kryzysie Europa jest bezradna. "Nowych barbarzyńców" traktuje z uniżonością lub pełną inercji obojętnością.

Uwiąd kulturalny i duchowy kontynentu to autonomiczny wątek pism Zdziechowskiego. W latach 1926-34, gdy powstawały artykuły umieszczone w książce, relacje Polski i krajów europejskich z komunistyczną Rosją ocieplały się i zacieśniały, rosyjski porządek społeczny zyskiwał międzynarodową sankcję trwałości. Sytuacja rozwijała się więc zgodnie z apokaliptycznymi prognozami wileńskiego profesora, zaś głos Zdziechowskiego publicysty stawał się w coraz większym stopniu wołaniem na puszczy.

O ile wrażliwość na zbrodnię dokonującą się za wschodnią granicą czy niepokój o los europejskiej kultury posiadały swój moralny patos, o tyle praktyczna strona refleksji autora "Od Petersburga do Leningrada" mogła budzić zasadnicze wątpliwości. Zdziechowski był filozofem, nie politykiem czy bojownikiem, ale nie miałby nic przeciwko temu (a może nawet byłoby to spełnieniem jego podświadomych pragnień), gdyby jego wołanie zapoczątkowało europejską krucjatę przeciw komunistycznej Rosji. Odczuwał dramat walki ze złem jego metodami, lecz świadomość tę zagłuszał patos misji i obowiązku.

Pisze więc o "świętej nienawiści", szeroko omawia przykład Finlandii, gdzie ordynacja wyborcza zabrania komunistom zasiadania w sejmie, szczególnie niebezpiecznych działaczy "chwyta się i wywozi ich poza granice kraju", zaś komunistyczne drukarnie są niszczone. "Wspaniała nauka dla Europy - podsumowuje - dla nas". Polska była jednak krajem innym, w którym głos profesora z Wilna nie wpływał na bieg bieżącej polityki, cokolwiek o niej z perspektywy historycznej sądzić. Jeżeli autora "Od Petersburga do Leningrada" trawiła wówczas świadomość klęski w sferze praktycznej, dziś jego publicystyka warta jest pamiętania dlatego, że opowiadała się po stronie ofiar.

Marian Zdziechowski,

"Od Petersburga do Leningrada" wstęp Jan Skoczyński, przypisy Agnieszka Kuczkiewicz-Fraś, Kraków 2009, Ośrodek Myśli Politycznej, Biblioteka Polskiej Myśli Politycznej, tom XXXI

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 49/2009

Artykuł pochodzi z dodatku „Książki w Tygodniku 49/2009