Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Wszystko powyższe dotyczy zjawiska kolaboracji. Takie samo postępowanie raz będziemy skłonni kwalifikować jako kolaborację, a innym razem nie. Zależeć to będzie nie tylko od postępowania konkretnej osoby, ale od stopnia obcości danej władzy oraz od przeciętnie przyjętych norm postępowania. Z tego punktu widzenia "Państwo Francuskie" ze stolicą w Vichy było fatalne - władza była nadal swoja, a urzędnicy nie musieli sobie nawet postawić pytania, czy są aby nadal urzędnikami tego samego państwa. W PRL wielu ludzi też nie uznawało swojej pracy i działania za równoznaczne ze służbą Związkowi Radzieckiemu. Nie od razu wszyscy śpiewali "Żeby Polska była polska". Zresztą kwalifikacja czynów przeciwnych kolaboracji też zależy nie tylko i może nie tyle od nich samych, ale od społecznego odczucia sytuacji. Ocena, czy płk Kukliński był zdrajcą, czy bohaterem, zależy od oceny charakteru PRL. Jeśli uznamy, że ta formacja państwowa była formą sowieckiej okupacji, to pułkownik winien być uznany za bohatera narodowego. Jeśli uznamy, że PRL była jakąś, choć ułomną, formą państwa polskiego, to ocena będzie dlań znacznie gorsza. Może historycy powinni mieć jakieś absolutne miary oceny postaw i działań - ale ich nie mają. Czasem im się co najwyżej zdaje, że mają.
Takie samo postępowanie w pewnych sytuacjach może być kwalifikowane jako kolaboracja, a w innych nie. Długo nikt może na nie nie zwracać uwagi, a gdy sytuacja między grupami politycznymi, społecznymi czy etnicznymi zaostrza się - zostanie ono zakwalifikowane jako kolaboracja. W końcu wielu Polaków, którzy żyli w zaborze rosyjskim, wchodziło w bieżący kontakt ze strukturą państwa rosyjskiego i prawie wszyscy uważali to za normalne. Gdy wybuchło Powstanie Styczniowe, ci polscy oficerowie i generałowie, którzy opowiedzieli się przeciw niemu, stali się kolaborantami. W miarę trwania wojny służba dla Vichy stawała się hańbą w coraz większym stopniu. W krajach skolonizowanych ludzie określani mianem "tubylców" przez lata, a nawet przez wieki, funkcjonowali w ramach struktury narzuconej przez kolonialistów. W miarę rozwoju ruchów wyzwoleńczych współpraca z kolonizatorami także tam zmieniła znaczenie. Mało tego. Niezależnie od stopnia wrogości między grupami, mogą w ludzkim odczuciu występować pewne funkcje w społeczeństwie i pewne działania ludzkie, których spełnianie będzie szeroko konotowane jako kolaboracja - najczęściej z uwagi na znaczenie symboliczne owych funkcji lub (i) działań - podczas gdy spełnianie innych funkcji w ramach tej samej struktury będzie przechodzić bez wrażenia.
Dla oceny zjawiska kolaboracji bądź jego braku ważna jest okoliczność, czy strona, z jaką mogłoby się ewentualnie kolaborować, w ogóle chce i dopuszcza kolaborację. Nie jest trudno zachować cnotę, gdy się nie ma okazji do jej utraty. Nie ma też sensu być dumnym z braku kolaboracji, jeśli strona najeźdźcza jej nie pożądała.
Kolaboracja jest działaniem z pewnością wstydliwym. Dlatego tak wypychamy ją ze społecznej pamięci, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z wypadkami mniej oczywistymi niż te, przy których trudno mieć wątpliwości, że zachodziła. Warto jednak mieć na uwadze, że nawet oczywista kolaboracja miała miejsce w wielu krajach bardziej niż po wojnie dopuszczano do świadomości. Jeśli zaś potraktować kolaborację jako zjawisko stopniowalne i podlegające interpretacyjnemu cieniowaniu, problem staje się szerszy. Dziś stanął on w świetle dnia, gdyż upadek komunizmu rozszerzył pole dopuszczalnej refleksji nie tylko na Wschodzie, ale także na Zachodzie. Obnażając wiele spraw, nakazał przemyśleć pewne zjawiska od nowa. Z kolei wymiana pokoleniowa spowodowała, że pokolenie obecnie aktywne podejmuje wiele tematów bez zahamowań właściwych pokoleniu schodzącemu - nieraz kultywującemu swoją dumę, a nieraz zajmującemu postawę obronną.
Dobrze, że te dyskusje rozwijają się w wielu krajach. Naturalne, że często rozpalają się one silnym płomieniem. Podczas gdy można zrozumieć napięcie, jakie wywołują u ludzi bezpośrednio zaangażowanych, to należy starać się nie wpadać w ogólnonarodową lub ogólnomiejską histerię. Istnienie Instytutu Niemieckiej Pracy Wschodniej nie odbierze honoru uczestnikom tajnego nauczania. Zbrodnia jedwabieńska nie odbierze honoru tym, którzy Żydów ratowali. Nie ma narodu absolutnie i bez reszty czystego. Nie ma też sensu mówić "co złego, to nie my" (a tak się chyba w dużym stopniu tłumaczy częste w Polsce postrzeganie UB jako rzekomo jednolicie żydowskiego). Ewentualne plamy nie zmieniają faktu, że ruch oporu w Polsce był może i największym ruchem tego typu w okupowanej Europie. Współpraca wielu Polaków z komunizmem nie umniejsza wagi ruchów wolnościowych, w tym "Solidarności" i całego buntu lat osiemdziesiątych. Prowadzenie badań jest znacznie lepszym rozwiązaniem niż kultywowanie pozytywnych lub negatywnych stereotypów.
Prof. Marcin Kula jest historykiem. Pracuje na Uniwersytecie Warszawskim w Zakładzie Historii XX w. Ostatnio wydał "Zegarek historyka" (Trio, Warszawa 2001) i "Nośniki pamięci historycznej" (DiG, Warszawa 2002).
