Ludzie z cienia. O twórczości Ayfer Tunç

Turecka autorka pisze o ludziach, którzy nie potrafią pogodzić się z codziennością – subtelnych i delikatnych, zmagających się z wewnętrznymi rozterkami i przytłaczającymi problemami społecznymi.

17.10.2022

Czyta się kilka minut

 / CAN YAYINLARI / AGENCJA LITERACKA KALEM
/ CAN YAYINLARI / AGENCJA LITERACKA KALEM

Ayfer Tunç to turecka pisarka, dziennikarka i scenarzystka. Urodziła się w 1964 r. w Adapazarı (Sakarya, Turcja). Bardzo wcześnie straciła ojca, co – jak sama twierdzi – w znaczący sposób wpłynęło na jej charakter i sposób postrzegania świata. Wraz ze starszą siostrą wychowywała się wśród licznych ciotek i wujków. Dorastanie w urzędniczej, wykształconej rodzinie sprawiło, że od najmłodszych lat interesowała się literaturą. Bardzo wcześnie sięgnęła po teksty czołowych tureckich twórców, takich jak Yaşar Kemal (1923-2015), znakomity prozaik i poeta kurdyjskiego pochodzenia, obrońca praw człowieka, walczący o prawa Kurdów i poruszający tę tematykę w swojej twórczości, wielokrotnie nagradzany, a nawet nominowany do Literackiej Nagrody Nobla za serię powieści, zatytułowaną „İnce Memed” (dosł. „Chudy Memed”). Na jej twórczość wpłynęli również: Orhan Kemal (1914-1970), który w swych realistycznych powieściach opisywał życie ludzi zmagających się z ubóstwem i deprywacją; a także Kerime Nadir (1917-1984), autorka ponad czterdziestu powieści, z których blisko trzydzieści doczekało się ekranizacji, skupiająca się na problemach emocjonalnych mieszkańców XX-wiecznej Turcji.


PRZECZYTAJ TAKŻE:

Na każdej stronie swych powieści i opowiadań Conrad opisuje nowoczesny świat, przypominający nienasyconego Lewiatana, który pochłania wszystkich i wszystko. Czy można się przed nim w ogóle ochronić? >>>>


Tunç już w szkole podstawowej zafascynowała się twórczością Kemalettina Tuğcu (1902-1996), autora najbardziej poczytnych utworów literatury dziecięcej, którego bohaterowie dorastają w trudnych warunkach, doświadczają przemocy, lecz dzięki pracowitości i uczciwości udaje im się przezwyciężyć trudności. Właśnie w szkole Tunç postanowiła napisać powieść na temat ubóstwa, jednak upłynęło wiele czasu, nim zdołała zrealizować ten pomysł. Po gimnazjum przeniosła się do Stambułu, gdzie podjęła naukę w żeńskim liceum z internatem. Zawsze kochała to miasto, interesowała się także problematyką społeczną. Obie pasje połączyła w okresie studiów na Wydziale Nauk Politycznych Uniwersytetu Stambulskiego, tam też poznała swojego męża, który dzielił z nią zainteresowanie literaturą. Ich małżeństwo trwało czternaście lat.

Ayfer nie lubiła poezji. Zaczęła interesować się nią dopiero w okresie studiów. W tym samym czasie zadebiutowała jako dziennikarka. Jej artykuł „Jazz i ­arabeska” ukazał się w czasopiśmie ­„Edebiyat 81” („Literatura 81”). Wraz z przyjaciółmi wydawała magazyn „Tanım” ­(„Definicja”). Niestety, z powodu trudności finansowych ukazały się tylko dwa numery. W 1987 r. Tunç ukończyła studia i rozpoczęła pracę w magazynie „Sokak” („Ulica”), gdzie rozwijała swoją karierę dziennikarską. Przez długi czas zajmowała się recenzowaniem ­książek.

GDY W KOŃCU postanowiła spróbować sił jako pisarka, musiała zmierzyć się z oporem rynku wydawniczego. Jej pierwsze opowiadanie „Saklı” („Ukryte”) zostało odrzucone. Jednak dwa lata później udało jej się odnieść pierwszy znaczący sukces: zbiór, w którym ostatecznie umieściła wspomniany tekst, otrzymał nagrodę im. Yunusa Nadiego przyznawaną za osiągnięcia kulturalno-artystyczne. To wyróżnienie sprawiło, że postanowiła kontynuować pisanie opowiadań, ale początkowe trudności musiały pozostawić po sobie pewien niesmak, gdyż autorkę dręczyło przekonanie, iż opowiadania z „Saklı” są niedopracowane i charakteryzuje je nadmiernie poetycki styl. W końcu postanowiła napisać je jeszcze raz. Nowa całość została opublikowana w 2006 r. pod tytułem „Evvelotel” (neologizm, który można by przełożyć jako „Dawnohotel”) – tym razem wykorzystując zupełnie inne techniki i style pisania.

Niekiedy za właściwy początek literackiej kariery Tunç uważa się publikację z 1996 r. – zbiór opowiadań „Mağara Arkadaşları” („Przyjaciele z jaskini”). W odróżnieniu od utworów z pierwszej książki, te charakteryzowały się dojrzalszym językiem i dopracowanymi formami narracyjnymi, były także obszerniejsze. Po wydaniu tej książki autorka ponownie skupiła się na karierze dziennikarskiej. W międzyczasie zajmowała się też telewizyjnymi adaptacjami utworów literackich, także własnych.

Bardzo ważnym etapem w jej rozwoju była współpraca z wydawnictwem Yapı Kredi, gdzie pełniła funkcję redaktorki naczelnej. To doświadczenie wpłynęło na jej pozycję zawodową i sprawiło, że z sukcesem zadebiutowała jako powieściopisarka.

W 1992 R. WYDAŁA PIERWSZĄ POWIEŚĆ „Kapak Kızı” („Dziewczyna z okładki”), będącą pierwszym tomem trylogii (każdą ze składających się na nią książek można czytać samodzielnie). Akcja pierwszej części rozpoczyna się pewnego zimowego dnia, gdy w wagonie restauracyjnym pociągu jadącego ze Stambułu do Ankary krzyżują się ścieżki trojga nieznajomych. Ich uwagę przykuwają opublikowane w czasopiśmie nagie zdjęcia „dziewczyny miesiąca” – Şebnem. Przemyślenia i rozmowy wywołane przez te fotografie dają wgląd w obłudę społeczeństwa, wyrażającą się w pielęgnowaniu zewnętrznego wizerunku „świętej” rodziny, która w rzeczywistości jest wewnętrznie zepsuta.

Blisko dwie dekady po ukazaniu się pierwszego tomu Tunç opublikowała kolejny pt. „Yeşil Peri Gecesi” („Noc zielonej wróżki”). Şebnem, która wcześniej stanowiła centralną postać, chociaż sama nie zabierała głosu, przejęła rolę narratorki. Niektóre z wydarzeń przedstawionych wcześniej zostały ukazane z jej punktu widzenia. Wyjazd do szkoły z internatem w bardzo młodym wieku był dla autorki ważnym etapem, dzięki któremu zainteresowała się problemami społecznymi i zyskała możliwość obserwacji osób pochodzących z różnych środowisk. Widać to zwłaszcza w tej powieści, w której Tunç chętnie sięga po własne doświadczenia z okresu dorastania, by zgłębić warunki społeczne, w jakich funkcjonuje tureckie społeczeństwo.

W 2020 r. ukazała się trzecia część cyklu („Osman”). Tu z kolei głównym bohaterem jest Osman, mąż Şebnem. Mężczyzna usiłuje uwolnić się spod presji dominującego ojca. Autorka nie po raz pierwszy uczyniła sednem fabuły konflikt rodzinny. Życie Osmana jest pełne rozczarowań i niepowodzeń. Obdarzony życzliwym usposobieniem bohater z łatwością nawiązuje przyjacielskie relacje z otaczającymi go ludźmi, jednak jego nadmierna wrażliwość, brak pewności siebie, tchórzostwo, nieodpowiedzialność i liczne słabości sprawiają, że tworzone przez niego więzi nie mogą być trwałe.

W 2000 r. wyszedł zbiór „Aziz Bey Hadisesi”, a w nim opowiadanie „Kadın Hikâyeleri Yüzünden” („Przez historie z kobietami”), które ukazało się również w polskim przekładzie. Sześć lat później tytułowy tekst został wydany jako samodzielna nowela, która za pomocą klasycznej fabuły i typowych technik narracyjnych wyraża przywiązanie autorki do tureckiej tradycji literackiej. Jednak Tunç nawiązuje do przeszłości nie tylko poprzez stylizację języka i techniki narracyjne. Świadczą o tym również sposób tworzenia postaci i ich perypetie – walka z własnymi słabościami lub o swoje idee, przeciwstawianie się otaczającemu światu w imię wyższych wartości.


PRZECZYTAJ TAKŻE:
Bliskość zmarłych, kości, groby, mroczne legendy, ślady okrutnych mordów, rozkładające się ciała, archaiczne, krwawe rytuały – to wszystko znajdziecie w prozie Mariany Enriquez >>>>


Pisarka często opowiada o niewidzialnych, wtapiających się w tło „ludziach z cienia”, z których większość już od samego początku skazana jest na ­niepowodzenie. Pisze o osobach, które nie potrafią pogodzić się z codziennością, subtelnych i delikatnych, zmagających się z wewnętrznymi rozterkami i problemami społecznymi. Język, jakim mówią, muzyka, której słuchają, otaczające ich przedmioty codziennego użytku, domy, dzielnice – to wszystko pochodzi ze Stambułu, którego już nie ma. Być może właśnie z tego powodu w historiach tych dominuje smutek i pesymizm.

Jednym z najpopularniejszych dzieł Tunç jest wydana w 2001 r. powieść „Bir Mâniniz Yoksa Annemler Size Gelecek” („Jeśli nie macie nic przeciwko, moi rodzice was odwiedzą”), która zyskała miano książki kultowej. Autorka przedstawia w niej panoramę Turcji lat 70. ubiegłego stulecia. Był to okres charakteryzujący się brakiem stabilności politycznej i gospodarczej, dochodziło do krwawych starć na tle polityczno-religijnym. Zła sytuacja w kraju doprowadziła do masowej migracji Turków do Niemiec. Wyjeżdżali głównie mężczyźni, w nadziei, że uda im się zarobić pieniądze, które po powrocie zmienią sytuację bytową ich rodzin (chociaż w rezultacie większość z nich pozostała w Niemczech i sprowadziła tam swoich bliskich). Dzieci ­dorastały bez rodziców, ale życie musiało toczyć się normalnym rytmem. Tunç opisuje codzienne, zwyczajne ­wydarzenia, które na zmianę śmieszą i zasmucają odbiorców. Rozpoczynając od słów „W naszych czasach...” daje sygnał, że opisane doświadczenia stały się również jej udziałem. Za książkę otrzymała w 2003 r. nagrodę Balkanika.

DLA TUNÇ OPOWIADANIE historii w przystępny sposób zawsze było najważniejsze, jednak w kolejnych dziełach widać jej skłonność do pewnych eksperymentów formalnych i wykorzystywania ­różnorodnych ­technik prozatorskich, także tych, które podsuwa literatura współczesna. Ważną cechą jej utworów jest intertekstualność. Stosuje raz wyraźne, kiedy indziej subtelne odniesienia zarówno do dzieł innych twórców, jak i własnych.

W powieści z 2009 r. „Bir Deliler Evinin Yalan Yanlış Anlatılan Kısa Tarihi” („Nieprawdziwie opowiedziana krótka historia pewnego domu wariatów”) autorce udało się stworzyć groteskowy obraz organizmu społecznego, na który składają się przedstawiciele różnych państw, grup etnicznych i środowisk. Każda i każdy jest tutaj częścią pewnej całości, do której nie zawsze pasuje. Jednocześnie w typowy dla siebie sposób Tunç poddaje krytyce oficjalne narracje historyczne, demaskując nierzetelność oficjalnych prawd i wyrażając tęsknotę za wolnym społeczeństwem.

W opowiadaniach i powieściach autorka porusza zarówno sprawy jednostki, jak i zbiorowości. Problemy społeczne stanowią w jej utworach stały element tła. Pisze o życiu we wszystkich jego wymiarach i aspektach. Opowiada o miłości, samotności, śmierci, relacjach międzyludzkich. Jej bohaterowie noszą w sobie traumę, której źródłem są relacje rodzinne. To ofiary patriarchalnego porządku. Ich problemy rodzinne wywołują rozmaite konsekwencje w dalszym życiu. Wielokrotnie są to historie ludzi pozostających na uboczu, marginalizowanych przez wszystkich. Autorka określa się mianem pisarki-realistki, dlatego kluczowa w jej twórczości jest szczerość. To właśnie ona stanowi kwintesencję „prawdziwej literatury”, która musi przeciwstawiać się powierzchownej kulturze masowej. Tunç jest bardzo wrażliwa na kwestie niesprawiedliwości społecznej, zła i upadku wartości. Jak sama mówi, literatura jest dla niej sposobem na wyrażanie siebie, tworzenie więzi z innymi i walkę o własne przekonania.

TURECKA PISARKA UWAŻNIE OBSERWUJE dookolną rzeczywistość. Przykładem jest książka „Ömür Diyorlar Buna” („To nazywają życiem”). Pisze w niej o prawdziwych ludziach i ich historiach, które sami jej przedstawili. W podobnym tonie utrzymany jest zbiór esejów i opowiadań „Memleket Hikâyeleri” („Historie z ojczyzny”), gdzie znajdują się teksty podejmujące refleksję na temat ojczyzny i problemu przynależności do niej. Pisarka przygląda się w nich także różnicom między dużymi miastami i prowincją, zajmuje się historią kraju oraz czynnikami, które determinują codzienną egzystencję ludzi w Turcji. Zbiór ten, wyraźnie nawiązujący do twórczości Refika Halita Karaya (1888-1965), który napisał tekst pod tym samym tytułem. Książka Tunç ukazała się w polskim przekładzie i została bardzo dobrze przyjęta przez czytelników. Co ciekawe, pisarka interesuje się polską literaturą i kinematografią. Jest fanką Kieślowskiego, a wśród ulubionych polskich pisarzy wymienia Gombrowicza (podobno przeczytała wszystkie jego książki). Ceni również literaturę polską lat 80. i 90.

Mimo różnic stylistycznych, w poszczególnych książkach tureckiej pisarki dostrzegalne są podobieństwa i pewne stałe punkty. Zawsze otrzymujemy od niej społeczną panoramę, na której tle rozgrywają się losy jednostek oraz wspólnot. Nawet wtedy, gdy tematem przewodnim są losy danej zbiorowości, krytyka warunków społecznych i politycznych prowadzona jest punktowo, na przykładzie historii poszczególnych ludzi. Pisarka obsadza swoich bohaterów w różnych rolach, ukazując zarówno konflikt jednostki ze społeczeństwem, jak i z samą sobą.

W stylu Tunç czuje się ciepło języka potocznego. Pisarka wzbogaca i wyposaża swoją narrację w możliwości, jakie daje język mówiony. Dzięki temu unika nudy i sztuczności, a jej teksty są czytelniejsze. W sposobie kreowania postaci i świata przedstawionego, a także w jej stylu widać wyraźne wpływy Ahmeta Hamdiego Tanpınara (1901-1962) i Oğuza Ataya (1934-1977), wybitnych pisarzy tureckich ubiegłego stulecia. Podobnie jak oni, czerpie z własnych obserwacji, kładzie duży nacisk na obyczajowość, a przy tym nie próbuje gloryfikować tureckiej historii.

Autorka hołduje myśli, że człowiek ma prawo do wyrażania swojego zdania na dowolny temat, z wyjątkiem sytuacji, w której prowadzi to do zbrodni nienawiści. Tą samą dewizą kieruje się w swojej twórczości. Nie stroni od tematów trudnych, opisuje społeczeństwo tureckie ze wszystkimi jego blaskami i cieniami, ale – w miarę możliwości – z poszanowaniem „wszystkich racji”. W świecie opanowanym konfliktami zwaśnionych plemion taki głos jest nie tylko cenny, ale wręcz życiodajny. ©

AYFER TUNÇ (ur. 1964) – turecka pisarka, dziennikarka, scenarzystka. Studiowała nauki polityczne na Uniwersytecie w Stambule, następnie pracowała w tureckich gazetach i czasopismach kulturalnych. Jest autorką powieści, opowiadań, esejów i scenariuszy filmowych i telewizyjnych. W 2020 r. ukazała się po polsku jej książka „Historie z ojczyzny” w przekładzie Agnieszki Erdoğan.

Na Festiwalu Conrada porozmawiamy z AYFER TUNÇ o tym, co łączy mieszkańców dzisiejszej Turcji, którzy wywodzą się z różnych grup narodowych i kulturowych. Czy mają poczucie przynależności do jednej wspólnoty, a jeśli tak, to w jaki sposób ją definiują? Czy i w jakich okolicznościach są gotowi ze sobą współpracować? Słowem: będziemy rozmawiać o historycznych, kulturowych i politycznych uwarunkowaniach dzisiejszej Turcji.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru Nr 43/2022

Artykuł pochodzi z dodatku „Magazyn Conrad. Wspólnoty II