Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Dzieje ochrony Tatr pokrywają się z historią nowoczesnego ruchu ochrony przyrody w świecie. Zrodził się on w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej na początku XIX w., kiedy postęp w naukach przyrodniczych sprawił, że zaczęto dostrzegać objawy zachwiania równowagi naturalnej na coraz silniej eksploatowanych cywilizacyjnie terenach.
Gospodarcze użytkowanie Tatr zaczęło się już w XV w., ale nie było ono na tyle intensywne, by mogło być szkodliwe. Pierwsze wiadomości o niekorzystnych zmianach pojawiają się w XVII w. (w efekcie od 1617 r. poddanym zakazano polować na kozice z wyjątkiem sytuacji, gdy chodziło o złożenie daniny władcy). W czasie zaborów Tatry sprzedano prywatnym właścicielom, którzy m.in. rozpoczynają wielką eksploatację drewna. Mimo restrykcji prawnych, nasila się też łowiectwo i kłusownictwo. Alarmistyczne broszury o zagrożeniu tatrzańskich lasów i zwierząt, ogłoszone w 1851 r. przez geologa Ludwika Zejsznera i geografa Wincentego Pola, nie wzbudzają odzewu.
Jednak już w 1865 r. księża Janota i Pleszowski usiłują “podczas swych wycieczek w Tatry odwieść Podhalan od dalszego wytępiania kozic i świstaków" - proszą m.in. zakopiańskiego proboszcza “o oświecenie w tej mierze górali". Ks. Janota ogłasza też broszurę, w której “w prosty sposób" tłumaczy, że zabijanie kozic i świstaków jest złem z punktu widzenia Kościoła oraz wykazuje fałszywość popularnego poglądu, jakoby sadło świstacze było cudownym lekarstwem na wszelkie choroby. W październiku 1866 roku w urzędzie powiatowym w Nowym Targu zaprzysiężono dwóch “nawróconych skrytostrzelców" (czyli byłych kłusowników) na “strażników kozic i świstaków", a dwa lata później Sejm Galicyjski uchwala ustawę “względem zakazu łapania, wytępiania i sprzedaży zwierząt alpejskich, właściwych Tatrom" - jedną z pierwszych w świecie ustaw o ochronie gatunkowej zwierząt.
W 1873 r. konstytuuje się Towarzystwo Tatrzańskie - pierwsza organizacja społeczna, która za cel stawia sobie “ochranianie od zagłady" tamtejszej przyrody, a jako jedną z metod proponuje “zaprowadzenie straży tatrzańskiej, której pierwszym obowiązkiem będzie śledzenie kłusowników". Straż taka (zwana Górską) powstaje w 1875 r. (strażnikami zostają eks-kłusownicy).
Coraz silniejszy staje się też wątek patriotyczno-polityczny: ochrony zasobów przyrody ojczystej. W 1888 r. w “Pamiętniku TT" ukazuje się artykuł ks. Bogusława Królikowskiego, wzywający Polaków do utworzenia w Tatrach parku narodowego. Wzorem jest Yellowstone - pierwszy w świecie taki park, założony w Stanach Zjednoczonych w 1872 r. Autor zdaje sobie sprawę, że w Tatrach nie uda się wprowadzić zbyt ostrego reżimu ochronnego, ale apeluje o zbiórkę funduszy na “ich wykupienie i zabezpieczenie przed dalszą dewastacją przez obcych kapitalistów, a także przed możliwością zamknięcia do nich dostępu dla turystów i miłośników przyrody". Dobra tatrzańskie kupuje ostatecznie w 1888 r. hrabia Władysław Zamoyski: nie zamyka gór dla turystów, a jego leśnicy zaczynają intensywne zalesianie.
W 1921 r. powstaje w Zakopanem pierwsza na ziemiach polskich organizacja zajmująca się wyłącznie ochroną przyrody - Sekcja Ochrona Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego z Janem Gwalbertem Pawlikowskim na czele. To ona w odrodzonym już państwie polskim przedkłada projekt utworzenia na całym obszarze Tatr rezerwatu. Na terenach dziewiczych ma on mieć charakter ścisły, a tam, gdzie człowiek prowadził już działalność gospodarczą, miała być ona utrzymana, tyle że pod restrykcyjną kontrolą.
Idea powołania w Tatrach parku narodowego zyskuje w II RP coraz więcej zwolenników. W 1932 r. państwo wykupuje od właścicieli prywatnych znaczne połacie gruntów. W czerwcu 1939 r. minister rolnictwa wydaje rozporządzenie “o utworzeniu jednostki organizacyjnej szczególnej pod nazwą Park Przyrody w Tatrach". Organizację Parku przerywa wojna. Wrócono do niej w PRL - obecny jubileusz to okazja do dyskusji, czy przez pół wieku zrealizowano cel utworzenia parku, którym było poznanie i ochrona zasobów przyrodniczych Tatr oraz czy park spełnił zakładane funkcje społeczne (w zakresie badań naukowych, turystyki, sportu, rekreacji) i niematerialne (np. inspiracji twórczych, edukacji przyrodniczej).
KB
