Wszyscy byli poruszeni

Śmieje się szeroko. Leży na szpitalnym łóżku, oklejona opatrunkami. Jedną ręką zasłania nagą pierś, drugą trzyma butelkę podłączoną gumowym przewodem do jej uda. Jest zaraz po mastektomii. Kilka miesięcy przed śmiercią.

25.02.2013

Czyta się kilka minut

Alina Szapocznikow na tle pracy „Grands ventres", 1968 r. / Fot. Dzięki uprzejmości Piotra Stanisławskiego
Alina Szapocznikow na tle pracy „Grands ventres", 1968 r. / Fot. Dzięki uprzejmości Piotra Stanisławskiego

Zdjęć są setki. Uśmiechnięta, skupiona, zamyślona. Z włosami do ramion, obciętymi na pazia albo całkiem krótko. W czółenkach albo w balerinach, w szmizjerce albo w sukience mini, w boa albo w roboczym kombinezonie. Z papierosem, z książką, z psem. Nad morzem albo w górach, w pracowni albo w domu. Sama, z synem, z mężem. Tylko kilkanaście fotografii jest kolorowych: widać na nich ciemny brąz gęstych loków, granat dużych oczu, róż pełnych ust i biel równych zębów.

ZBYT RZADKA GLINA

Wychowała się w zamożnej żydowskiej rodzinie w Pabianicach. Mieszkała z bratem i rodzicami – matka była pediatrą, ojciec dentystą – w polskiej dzielnicy, chodziła do polskich szkół. Miała dwanaście lat, kiedy jej ojciec zmarł na gruźlicę. A trzynaście, kiedy zaczęła się wojna.

Getto pabianickie, później łódzkie, Auschwitz, Bergen-Belsen... Nigdy później nie chciała szczegółowo opowiadać o tym, co tam widziała. Brzydziła się ludźmi, którzy publicznie dzielili się przeżyciami z Zagłady. W 1969 r. w wywiadzie dla francuskiej telewizji powiedziała: „Często wstydzę się, że należę do tej samej ludzkiej rasy co ci, którzy wymyślili obozy. Dlatego nie rozmawiam na ten temat”. Mówiła tylko, że przeszła „chrzest rozpaczy”.

Kiedy w maju 1945 r. z innymi więźniarkami przyjechała do Pragi, była przekonana, że nikt z jej rodziny nie przeżył, że nie ma do kogo i czego wracać. Chciała jak najszybciej zacząć nowe szczęśliwe życie. Przedstawiając się jako Alena Šapočnicková i podając jako miejsce urodzenia Czeski Cieszyn, uzyskała kartę stałego pobytu, a dwa lata później czechosłowackie obywatelstwo.

Szybko nauczyła się języka i zgłosiła na egzamin do pracowni rzeźby praskiej Szkoły Sztuk Stosowanych. W zbyt rzadkiej glinie wyrzeźbiła głowę, która rozpadła się, zanim komisja zdążyła ją ocenić. Mimo tego została przyjęta. Ładna, pewna siebie, żywiołowa, robiła dobre wrażenie na profesorach i studentach. Chcieli jej pomóc: dawali ubrania, pieniądze, pracę i mieszkanie.

Wkrótce dowiedziała się, że jej matka przeżyła i zamieszkała w Łodzi. Pojechała do niej w odwiedziny, ale nie chciała wrócić na stałe. Dobrze czuła się w Pradze. Podobały jej się wąskie uliczki Malej Strany, figury na moście Karola, witraże w katedrze św. Wita. Lubiła kąpać się w wezbranej Wełtawie i pływać po niej łódką, strzelać na strzelnicy i chodzić po zamku strachu w wesołym miasteczku. Chciała jak najwięcej wiedzieć i jak najlepiej pracować. Chodziła na wystawy, poznawała odmiany kamienia, szkicowała rzeźby Majów, romańskie reliefy i ludowe figurki, uczyła się wyliczać proporcje, studiowała anatomię. A przede wszystkim czytała: artystyczne manifesty, komunistyczne broszury i egzystencjalistyczne rozprawy.

Po raz pierwszy w życiu kochała, i to dwóch mężczyzn naraz: związała się z rok młodszym kolegą ze studiów Zdenkiem Palcrem i z trzydzieści lat starszym żonatym profesorem, rzeźbiarzem Stefanem Bedřichem. Zostawiła obydwu, wyjeżdżając jesienią 1947 r. do Paryża. Do końca życia odpowiadała na ich listy.

SANDAŁY OD PICASSA

W Paryżu zapisała się do Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych. Wiosną w polskiej stołówce w Port-Royal poznała pięć lat starszego studenta matematyki Ryszarda Stanisławskiego: chudego, wysokiego okularnika z jasną czupryną. Zakochała się w nim szybko i mocno. Chciała dzielić się z nim każdym wrażeniem, godzinami rozmawiać o książkach, polityce i sztuce. „Rysiu, brak mi Twej głowy na ramieniu – pisała do niego z Łodzi w styczniu 1949 r. – brak mi Twej ręki, która tak delikatnie usypiała me piersi, boki i uda, brak mi Twych pocałunków. Strasznie – aż do fizycznego bólu. Kładę się, wyciągam i staram myśleć, że to dziś Ty się myjesz drugi i że zaraz przyjdziesz, chłodny od wody, otworzysz rolety i wyciągniesz się obok”.

W lutym 1949 r. zamieszkali razem: najpierw wynajęli pokój hotelowy na Montmartrze, później mieszkanie. Prawie codziennie chodzili na obiad do „polskiej sali” restauracji w Dzielnicy Łacińskiej, gdzie spotykali się z polskimi intelektualistami i artystami przebywającymi w Paryżu: Janem Kottem, Adamem Ważykiem, Stefanem Żółkiewskim, Tadeuszem Kantorem, Erykiem Lipińskim.

Stanisławski pracował fizycznie w paryskich Halach, Szapocznikow w zakładach kamieniarskich przy Cmentarzu Père-Lachaise. W lipcu Alina zachorowała na gruźlicę jajników. Przeszła operację i eksperymentalną kurację streptomycyną.

Zamknięta w białej, pustej sali szpitala w Ville­juif, daleko od swoich rzeźb, ukochanego i przyjaciół, czuła się jak w trumnie. Gdy nocami słyszała krzyki umierających, przypominały jej się sceny z obozowego szpitala, w którym pracowała razem z matką. Porównywała: w obozie ludzie umierali szybciej i częściej, ale przynajmniej ktoś zawsze przejmował się ich śmiercią.

W grudniu trafiła do pobliskiego prewentorium w Jouy-en-Josas. Z początku była nawet zadowolona: czuła się jak na pensji dla dziewcząt. Spała przy otwartym oknie, za którym widać było ciemną zieleń sosen i świerków; popołudniami siedziała w jadalni, słuchała radia i robiła na drutach albo szkicowała pacjentki; wieczorami czytała i wyczekiwała listonosza, który przynosił jej czułe listy od Stanisławskiego. Ale po kilku tygodniach nienawidziła już tego miejsca. „Mgła i zimno mi dokucza, a ja chcę powietrza i słońca! – żaliła się na początku 1950 r. Stanisławskiemu. – Dlaczego tyle zdrowych byków i niepotrzebnych jeździ w Alpy dla przegnania czasu, który tak się wlecze! A mnie czas ucieka i nie mogę go dogonić! Pięć pięknych lat mi uciekło w oczekiwaniu wolności. Pięć drogich miesięcy tej bezcennej wolności uciekło w oczekiwaniu na zdrowie”.

Wkrótce wypisała się i wróciła do Paryża. Natychmiast zabrała się do pracy. Dostała pierwsze poważne zlecenie: medalion na nagrobek słynnej skrzypaczki Ginette Neveu, która zginęła kilka miesięcy wcześniej w katastrofie lotniczej.

W maju wyjechała na kilka tygodni do matki. Nigdy jeszcze Polska nie wydawała jej się tak piękna jak podczas tej wizyty. Cieszyła się, że w Łodzi na miejscu zrujnowanych fabryk i zakładów powstają czyste skwery i magazyny; zachwycała się Warszawą, w której odbudowano już Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście. Urzeczona patrzyła na ruiny, które w czerwieni zachodzącego słońca wyglądały, jakby wciąż płonęły. „Takie jakieś tu powietrze i kolory bardziej gwałtowne, barbarzyńskie, nie tak sielankowo harmonijne jak w Paryżu – donosiła Stanisławskiemu. – Typy ludzi i dzieci inspirują mnie silnie i pragnęłabym je modelować, poprosić o pozowanie, i czuję, że stworzyłabym tu coś prawdziwego”.

Zaczęła na poważnie myśleć o powrocie. Nie bała się zmian, jakie zaszły w Polsce w ciągu kilku ostatnich lat. Była przekonana, że idą w kierunku najlepszym z możliwych. Już półtora roku wcześniej, po rozmowach z łódzkimi przyjaciółmi, pisała do Stanisławskiego: „Na szczęście wielkość ruchu i prawdy socjalne i ludowe zawsze wypływają. Jasno. Jak oka na rosole. Niekiedy rzadkie, ale zawsze o ciężarze właściwym i złote”. Teraz kupiła dla niego „Krótki kurs historii Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii”.

„Tu czeka na nas praca – przekonywała w liście. – To najpiękniejsze, co może dać człowiekowi życie. Nie człowiekowi – ale dwojgu ludzi”.

Zbadała się u jednego z najwybitniejszych polskich ginekologów: dowiedziała się, że jeszcze niedawno była bardzo bliska śmierci, ale teraz jest już zupełnie wyleczona. I że nie będzie mogła mieć dzieci. „Przy tym nadmiarze sensibilité, jaki posiadam, jak utrzymam się na poziomie, kiedy nikt nigdy nie nazwie mnie mamo i nigdy nie będę mogła bawić się małym, gładziutkim i mlekiem pachnącym ciałkiem?” – pytała Stanisławskiego.

Po jej powrocie do Paryża kupili citroëna z lat 20. i wybrali się w pożegnalną podróż dookoła Francji. Zaznaczyli na mapie wszystkie zabytki i muzea, które chcieli zobaczyć; przez dwa miesiące jeździli sześćdziesiąt kilometrów na godzinę od gotyckiej katedry do renesansowego ratusza, od romańskiego opactwa do barokowego pałacu. Spali w namiotach, jedli ziemniaki pieczone w ognisku, odpoczywali na alpejskich łąkach i plażach Lazurowego Wybrzeża. Gdy pod koniec wyjazdu zabrakło im pieniędzy, Alina wpadła na pomysł, żeby pożyczyć je od mieszkającego w pobliżu Picassa. Pojawili się w jego willi udając, że byli umówieni. Zastali go bawiącego się z psem w ogrodzie. „Przyszliśmy złożyć hołd” – zaczął Ryszard. „I pożyczyć trzy tysiące franków” – dodała Alina. Picasso zaprosił ich na kolację i dał im pieniądze. Jeszcze tego samego dnia Alina wydała je na sandały, które zobaczyła w sklepowej witrynie. W dzienniku podróży zapisała: „[U Picassa] atmosfera prosta, rodzinna. On wielki i naiwny. Niebo błękitne”.

NA FALI

Wrócili do Polski w lutym 1951 r. Stanisławski zrobił dyplom z historii sztuki i dostał pracę w Państwowym Instytucie Sztuki w Warszawie. Alina nie chciała tracić czasu na kończenie studiów: od razu zaczęła wykonywać rzeźby na zlecenia i konkursy. W lipcu 1952 r. wzięli ślub. Kilka miesięcy później adoptowali dziecko – kilkumiesięcznego Piotrusia.

W 1953 r. Alina została zatrudniona przy restauracji gdańskiej Starówki i wygrała konkurs na Pomnik Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, który miał stanąć pod Pałacem Kultury. Powodziło im się coraz lepiej: dostali mieszkanie przy Rynku Starego Miasta, zatrudnili gosposię, urządzili pracownię wśród ruin przy ulicy Królewskiej. Trzy razy do roku wyjeżdżali na urlop: w zimie i na Wielkanoc do Zakopanego, latem na Hel.

Powoli Alina zaczynała wątpić w socrealizm. Kilka lat później nie chciała nawet pamiętać swoich prac z tego okresu. Już w 1955 r. stworzyła rozliczeniową rzeźbę „Ekshumowany”. W 1957 r. zorganizowała w Zachęcie swoją pierwszą wystawę. „Jedni się zachwycali, inni pluli. Tak czy owak, wszyscy byli głęboko poruszeni” – recenzowało pismo „Plastyka”.

W tym czasie Szapocznikow rozstała się ze Stanisławskim, a związała z młodszym od niej o cztery lata grafikiem Romanem Cieślewiczem. Wynajęli razem pracownię przy ulicy Brzozowej, Cieślewicz wprowadził się do jej mieszkania na Starówce, a Stanisławski z niego wyprowadził. Alina chciała, żeby wszyscy pozostali w bliskich relacjach. „Kochany, bardzo Cię proszę, zwłaszcza ze wszystkich względów i Piotrusia itd. Bądź w przyjaźni z Romkiem, tylko tak można, naprawdę pięknie i po europejsku – pisała do Stanisławskiego w czerwcu 1958 r., na dwa miesiące przed rozwodem. – I tylko tak można podtrzymać środowisko, które jest podstawą naszego działania i życia, i do którego przecież należycie obaj. To są rzeczy ponad spanie, a spać i tak nie można zawsze z tym samym partnerem, bo to się robi obrzydlistwo. Więc bez urazów, bądźmy ludźmi!!”.

Na przełomie lat 50. i 60. często wyjeżdżała na Zachód. Była zapraszana na kolejne biennale, salony, sympozja – do Francji, Holandii, Austrii. Poznawała nowe materiały i techniki odlewania. Przywoziła katalogi wystaw i albumy, nylonowe pończochy, buty, szminki, zabawki dla Piotrusia.

Po śmierci matki zdecydowała z Cieślewiczem, że wyjadą na stałe z Piotrem do Paryża. Latem 1963 r. po prostu nie wrócili z wakacji w Jugosławii. Zostawili sobie warszawskie mieszkanie i pracownię. Zlikwidowali je dopiero w 1968 r., po wydarzeniach marcowych.

NOWOTWORY I ZIELNIKI

W Paryżu lepiej wiodło się Cieślewiczowi. Dostawał zlecenia z największych wydawnictw i najlepszych czasopism; w 1965 r. został dyrektorem artystycznym „Elle”. Za jego pieniądze Alina kupowała materiały do swoich rzeźb. W kolorowym poliestrze odlewała piersi i usta, z których później tworzyła lampy, bukiety, bibeloty. Od poniedziałku do piątku, od jedenastej rano do osiemnastej, wdychała toksyczne opary w pracowni. Nie robiła nawet przerwy na obiad. Kiedy wracała do domu, szkicowała na serwetkach i pudełkach od papierosów. W weekendy wydawała z Cieślewiczem przyjęcia dla znajomych artystów, krytyków, projektantów i modelek.

W lutym 1967 r. wzięła z nim ślub. Dwa miesiące później otworzyła swoją pierwszą paryską wystawę, pokazywaną później w Warszawie, Sztokholmie i Kopenhadze.

Przed wakacjami 1968 r. zgłosiła się na badania onkologiczne. Wykluczono nowotwór. Szczęśliwa, pojechała z synem do włoskiej Carrary. Pracowała w kamieniołomie, wykuwając z białego marmuru wielkie formy brzuchów, i odpoczywała kąpiąc się w ciepłym morzu.

W styczniu 1969 r. zdiagnozowano u niej raka piersi. Wiosną przeszła operację. Zaraz po niej wróciła do pracy. Jej nowe rzeźby – ciemne kuliste formy, w których zatapiała zdjęcia, gazety, bandaże i odlewy ciała – nazywały się „Nowotwory”. Wkrótce z pomocą syna zaczęła pracę nad „Zielnikiem”: robiła odlewy jego nagiego ciała i spłaszczała je, tak jak spłaszcza się w albumie wyrwane kwiaty. Tymi pracami szokowała znajomych; o chorobie nic im nie mówiła. Miała tyle samo energii i uśmiechu co zawsze. Może nawet więcej. Zajęta była szukaniem milionera, który sfinansuje jej wymarzony projekt: Rolls-Royce’a wykutego z marmuru w skali 2:1. Stworzyła dwa miniaturowe prototypy – różowy i biały.

W czerwcu 1972 r. poddała się kolejnej operacji – w tym samym szpitalu, w którym ponad dwadzieścia lat wcześniej leczyła się z gruźlicy. Tak jak wtedy nie chciała tracić czasu: całymi dniami szkicowała swoje chore, okaleczone ciało.

Ostatnie wakacje spędziła na południu Francji. Święta – jeszcze we własnym domu, zimę – już w alpejskim sanatorium w Praz-Coutant. Leżała w postępującym paraliżu, przykryta specjalną siatką, która miała chronić ją przed dotykiem – bo nawet delikatny dotyk powodował ostry ból. Zmarła 2 marca 1973 r. 

Pochowano ją na paryskim cmentarzu Montmartre. W jej papierach, między setkami zdjęć, znaleziono też białą kartkę zapisaną czarnym cienkopisem: „Pewnej niedzieli, w pełnym słońcu, zmęczona kilkugodzinnym polerowaniem mojego Rolls-Royce’a w różowym portugalskim marmurze, usiadłam w zamyśleniu, żując machinalnie moją gumę do żucia. Wyciągając z mych ust przedziwne formy zdałam sobie nagle sprawę z niezwykłej kolekcji rzeźb abstrakcyjnych, które przechodzą mi przez zęby. Wystarczy sfotografować i powiększyć moje przeżute odkrycia, aby stanąć przed faktem rzeźbiarskiej kreacji. Żujcie dobrze, rozglądajcie się dookoła was. Twórczość mieści się między marzeniem i codziennością. Alina Szapocznikow, Malakoff, 22 czerwca 1971”. 



Korzystałam m.in. z katalogów: „Alina Szapocznikow 1926–1973”, Warszawa 1998, „Katalog rzeźb Aliny Szapocznikow”, Kraków 2001, „Alina Szapocznikow. Zatrzymać życie”, Kraków-Warszawa 2004; czasopism: „Pokaz. Pismo krytyki artystycznej”, nr 23/1998, „Obieg” (www.obieg.pl); książek: „Kroją mi się piękne sprawy. Listy Aliny Szapocznikow i Ryszarda Stanisławskiego 1948–1971”, Kraków-Warszawa 2012, „Życie artystek w PRL”, Warszawa 2013; oraz archiwum Aliny Szapocznikow w Muzeum Sztuki Nowoczesnej (www.artmuseum.pl).



Po czterdziestu latach od tragicznej śmierci Alina Szapocznikow zajmuje należne jej miejsce w światowej historii sztuki. W nowojorskim Museum of Modern Art zakończyła się niedawno wystawa „Alina Szapocznikow. Sculpture Undone 1955–1972”, pokazywana wcześniej w Brukseli i Los Angeles. Entuzjastycznie pisano o niej w „Le Monde” („Alina Szapocznikow gwałtownie wraca do życia”), „The New York Times” („Retrospektywa Aliny Szapocznikow jest w pewnym sensie historią całej powojennej rzeźby”), „The Paris Review” („Dzieła Szapocznikow są zaskakująco piękne i nieznośnie intymne, w wysublimowany sposób przedstawiają ból, chorobę i cierpienie”). 27 lutego w paryskim Centre Georges Pompidou rozpoczęła się kolejna wystawa tej artystki, zatytułowana „Od rysunku do rzeźby”. Będzie można ją oglądać aż do 20 maja.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Absolwentka dziennikarstwa i filmoznawstwa, autorka nominowanej do Nagrody Literackiej Gryfia biografii Haliny Poświatowskiej „Uparte serce” (Znak 2014). Laureatka Grand Prix Nagrody Dziennikarzy Małopolski i Nagrody „Newsweeka” im. Teresy Torańskiej,… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 09/2013