Powstanie w Getcie: kto był kim?

Akiba - żydowska organizacja religijna powstała w Polsce w latach 30. W 1942 r. weszła w skład ŻOB.

Anielewicz Mordechaj - dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej i Powstania w Getcie Warszawskim. Przed wojną w żydowskim gimnazjum wiąże się z młodzieżową organizacją radykalnego odłamu syjonistów-rewizjonistów "Bejtar", a w 1940 r. z harcerską organizacją młodzieżową "Haszomer Hacair". W czasie Powstania popełnił wraz z innymi żołnierzami ŻOB samobójstwo w bunkrze przy ul. Miłej 18 otoczony przez Niemców. Jego imię nadano warszawskiej ulicy, noszącej wcześniej nazwę Gęsia.

Armia Krajowa - "część" wojskowa Polskiego Państwa Podziemnego, powołana w 1942 r. w miejsce Związku Walki Zbrojnej. Jako główna siła zbrojna w okupowanym kraju miała zjednoczyć wojskowe organizacje niepodległościowe. W 1944 r. liczyła ok. 350 tys. zaprzysiężonych żołnierzy.

Bartoszewski Władysław - więzień Oświęcimia, współzałożyciel "Żegoty". W latach 1942-45 pracował w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK, a w latach 1943-44 równocześnie w Departamencie Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu (Komórka Więzienna i Referat Żydowski). Uczestniczył w Powstaniu Warszawskim. Przewodniczący Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej.

Berman Adolf - przewodniczący podziemnego Żydowskiego Komitetu Narodowego utworzonego w październiku 1942 r. Komitet był politycznym kierownictwem ŻOB-u i jednoczył żydowskie partie syjonistyczne i socjalistyczne (Bund nie wszedł w jego skład, ale z nim współpracował). Adolf Berman utrzymywał łączność z Delegaturą Rządu, m.in. kontaktował się z kurierem AK Janem Karskim, który informował aliantów o Holokauście. Po 1945 r. organizował w Polsce społeczność ocalonych z Holokaustu. Wyjechał do Izraela.

Bund - Ogólny Żydowski Związek Robotniczy Rosji, Polski i Litwy; socjalistyczna partia żydowska założona w 1897 r. w Wilnie. Było to ugrupowanie antysyjonistyczne i antyreligijne, opowiadało się za autonomią kulturalną dla Żydów w diasporze. W czasie okupacji Bund organizował opór cywilny i zbrojny w gettach. W Polsce rozwiązany w 1949 r.

Cukierman Icchak, "Antek" - w Powstaniu w Getcie zastępca Anielewicza, dowódcy oddziałów ŻOB-u, reprezentant komendy ŻOB-u po stronie "aryjskiej". Brał udział w Powstaniu Warszawskim w 1944 r. W 1949 r. on i jego żona Cywia Lubetkin założyli w Izraelu istniejący do dziś kibuc im. Bohaterów Gett.

Czerniaków Adam - przed 1939 r. inżynier i senator RP. W czasie okupacji niemieckiej prezes Judenratu w getcie warszawskim. Współorganizował opór cywilny i opiekę społeczną, ale przeciwstawiał się dążeniom do zbrojnego wystąpienia. Wezwany przez Niemców do podpisania obwieszczenia o wysiedleniu Żydów (co oznaczało wywożenie ich do obozów zagłady) odmówił. W dzień po rozpoczęciu tzw. Wielkiej Akcji (masowych wywózek), 23 lipca 1942 r., popełnił samobójstwo.

Delegatura Rządu RP na Kraj - cywilna "część" Polskiego Państwa Podziemnego. Delegatura jako konspiracyjne przedstawicielstwo polskiego rządu na uchodźstwie organizowała administrację cywilną w okupowanej Polsce. Delegatura była złożona z departamentów odpowiadających ministerstwom, Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, Kierownictwa Walki Cywilnej (od 1943 r.) i Rady Pomocy Żydom "Żegota" (od 1942 r.).

Dror - jedna z syjonistycznych organizacji młodzieżowych, jakie powstawały licznie w okresie międzywojennym, łączyła hasła socjalistyczne z narodowymi w tym z ideą osadnictwa w Palestynie. Podczas wystąpień zbrojnych w gettach działacze takich organizacji młodzieżowych stanowili kadrę dowódczą walczących (jak Kowner w Wilnie czy Cukierman w Warszawie).

Edelman Marek - jedyny żyjący przywódca Powstania w Getcie. W czasie II wojny światowej członek Bundu, współzałożyciel Żydowskiej Organizacji Bojowej. Brał udział w Powstaniu Warszawskim w 1944 r. Po wojnie lekarz, działacz społeczny, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników, w latach 80. w podziemnej "Solidarności". Po 1989 r. wyróżniony najwyższym odznaczeniem: Orderem Orła Białego.

Haszomer Hacair - harcerska organizacja syjonistyczna. Powstała w 1916 r. w Wiedniu, dążyła do budowy państwa w Palestynie, zajmowała się wychowaniem młodzieży i przygotowaniem jej do osadnictwa kibucowego. W czasie wojny wielu jej członków angażowało się w ruch oporu.

Iwański Henryk, "Bystry" - dowódca oddziału Korpusu Bezpieczeństwa, który przyszedł na pomoc ŻZW podczas walk na placu Muranowskim w czasie Powstania.

Kowner Aba - poeta, w czasie wojny współtworzy w Wilnie organizację podziemną. W 1941 r. przed delegatami żydowskich organizacji młodzieżowych wygłosił słynną odezwę: "Hitler planuje zabić wszystkich europejskich Żydów. Litewscy Żydzi będą pierwsi. Nie dajmy się prowadzić na rzeź jak stado owiec. To prawda, jesteśmy słabi i nie mamy broni, ale jedyną odpowiedzią jest opór!". Po 1945 r. współzałożyciel organizacji Briha pomagającej Żydom w wyjeździe do Palestyny. Brał udział w wojnie o niepodległość Izraela.

Korpus Bezpieczeństwa - jak pisze historyk Dariusz Libionka, do dziś brak poważnego opracowania dziejów tej organizacji konspiracyjnej. W ocenie gdańskiego historyka Janusza Marszalca była to formacja nieliczna, grupująca ludzi o dużych ambicjach; dowodem ma być przyznawanie sobie nawet stopni generalskich, a także zaskakujące wolty polityczne zakończone kolaboracją z PPR i Sowietami.

Mark Bernard - pierwszy po wojnie dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego, autor książki "Walka i zagłada warszawskiego getta" (1959 r.). Autor wielu opracowań nt. getta w Warszawie. Obecnie historycy często kwestionują jego informacje.

Mendelson Kalman - w 1939 r. podchorąży Wojska Polskiego, współzałożyciel ŻZW.

Ringelblum Emanuel - przedwojenny historyk, twórca podziemnego archiwum getta. Wraz z grupą współpracowników dokumentował życie w getcie, gromadził relacje, listy, teksty literackie, prace dzieci itd. Od wiosny 1942 r. zaczęto przygotowywać też raporty, które miały służyć jako informacja o zagładzie gett. W sierpniu 1942 r. w czasie wywózek część archiwum zakopano w piwnicy domu przy ul. Nowolipki 68 (wydobyto je w 1946 r.). W lutym 1943 r. w piwnicy przy ul. Nowolipki 68 ukryto drugą część archiwum w bańkach na mleko (wydobyto je w 1950 r.). Trzecią część archiwum złożono przy ul. Świętojerskiej 34 i nigdy nie odnaleziono. Ukrywający się od lutego 1943 r. po stronie aryjskiej, Ringelblum z rodziną zostali w 1944 r. zadenuncjowani i rozstrzelani.

Rowecki Stefan, "Grot" - w 1939 r. dowodził Warszawską Brygadą Pancerno-Motorową. W 1940 r. został komendantem Związku Walki Zbrojnej, a po przemianowaniu ZWZ w 1942 r. na Armię Krajową - komendantem AK. Aresztowany przez Niemców w 1943 r., w 1944 r. zamordowany w Sachsenhausen.

Stroop Jürgen - zbrodniarz hitlerowski, odpowiedzialny m.in. za stłumienie Powstania w Getcie Warszawskim. W czasie wojny służył w Polsce, na Ukrainie, Kaukazie i w Grecji. W kwietniu 1943 r. przybył do Warszawy, by nadzorować wywózki Żydów. W czasie likwidacji getta sporządził album, będący potem dowodem w procesie norymberskim. Skazany i stracony w 1952 r. w Warszawie.

Turski Marian - więzień Litzmannstadt Ghetto (łódzkiego get-ta), historyk, członek Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej.

Zajdler Władysław, "Żarski" - żołnierz Korpusu Bezpieczeństwa, uczestnik walk na placu Muranowskim w czasie Powstania w Getcie.

Żegota - konspiracyjny kryptonim Rady Pomocy Żydom, polskiej organizacji podziemnej, która od 1942 r. organizowała pomoc dla Żydów. W jej skład wchodzili przedstawiciele polskich i żydowskich organizacji politycznych.

Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW) - podziemna organizacja powołana przez Żydów-oficerów Wojska Polskiego. Na czele stał Paweł Frenkiel. Reprezentował on nurt prawicowy ruchu syjonistycznego, bliski organizacji Bejtar. Prawie wszyscy żołnierze ŻZW zginęli w Powstaniu w Getcie.

Opracowanie: PB, WP

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 17/2006