Podróżnik

Zacząć trzeba od "Buszu po polsku", książkowego debiutu Kapuścińskiego i zarazem jedynego zbioru reportaży, który poświęcił Polsce. Wydany w roku 1962 (potem uzupełniony o autobiograficzne "Ćwiczenia pamięci"), opisywał popaździernikową rzeczywistość z perspektywy prowincji, bocznych dróg na Mazurach czy Dolnym Śląsku, wiejskich zabaw i tragedii. Mariana Jesiona wzięła potrzeba i będzie robił żeniaczkę, a że izba ciasna, więc wyrzucił z domu babcię. Dwie stare Niemki uciekły z domu opieki, młodzi ludzie odsługują wojsko, waleciarze z warszawskiego akademika nie chcą wracać w rodzinne strony, a młody nauczyciel historii, który po studiach wylądował w Augustowie, przeżywa tam swoje pedagogiczne Waterloo. To świat miasteczek, które "mają senne twarze, całe w liszajach zacieków i bruzdach spękanych murów, a kiedy ktoś przechodzi rynkiem, odnosi wrażenie, że wszystko przygląda mu się spod przymrużonych powiek nieruchomo, natrętnie". Obok rozczarowanych idealistów spotykamy tych, którzy mówią: "My, panie, nie pchamy się do góry. My sobie tu dołem, parterem". Pojawia się w tym świecie nowe w postaci motocykli, krawatów na gumce i nylonowych sukienek, dziewczęta "nabywają za słony grosz przebojowe halki z organdyny", ale nie nawykły do mycia zębów i gdy się uśmiechają, zaciskają wargi, kryjąc wstydliwe szczerby...

Można z tych reportaży wyczytać apel o zwykłą ludzką solidarność, można w nich wyczuć obawę zaangażowanego dziennikarza przed "małą stabilizacją". Ale ich siłą nie są morały, tylko mocny obraz, lapidarny, zmetaforyzowany język, precyzyjna konstrukcja - jak w "Sztywnym", gdzie wraz z autorem towarzyszymy pięciu górnikom odwożącym (a potem odnoszącym) trumnę z ciałem zabitego kolegi do jego rodzinnej wsi na Mazurach. I przekonanie, któremu Kapuściński--pisarz pozostał wierny: że "słowa są niepojęte, jeśli nie przeżyło się tego, co one opisują. Jeśli to nie przedostało się do krwi".

"Chrystus z karabinem na ramieniu" to już rok 1975 i podsumowanie kolejnego etapu, gorący zapis rewolucyjnych nadziei i rozczarowań lat 60. Bohaterami są teraz palestyńscy fedaini, partyzanci z Ameryki Łacińskiej i z Mozambiku, Che Guevara i Salvador Allende. Reportaż tytułowy opowiada o zbuntowanych studentach boliwijskich i jego akcja toczy się już po śmierci Che, który zginął właśnie w Boliwii. Bohaterem najkrótszego i najmocniejszego tekstu tomu jest salwadorski partyzant rozstrzelany na stadionie w obecności widzów i kamer telewizyjnych. Tekst najdłuższy, "Śmierć ambasadora", ukazuje kulisy śmierci ambasadora RFN w Gwatemali uprowadzonego przez guerilleros.

Jest w tych reportażach wiele przejmującego konkretu, brak istotnego elementu geopolitycznej perspektywy, jakim była wtedy aktywność międzynarodowa ZSRR i jego sojuszników, zwłaszcza Kuby. Trzeba pamiętać o cenzurze, ale niezależnie od niej autor całym sercem jest po stronie rewolucjonistów walczących z dyktaturą, niezależnie od tego, kto ich wspiera. Jeśli porównać zarys powojennych dziejów Gwatemali zawarty w "Śmierci ambasadora", zwłaszcza zaś historię obalenia w 1954 r. lewicowego prezydenta Jacobo Arbenza, z listami mieszkającego wtedy w Gwatemali Andrzeja Bobkowskiego, dla którego komunizm był wrogiem największym, a jedyne remedium na polityczne i społeczne problemy Latynosów (dość paternalistycznie traktowanych) stanowić miała militarna i ekonomiczna obecność Stanów Zjednoczonych, otrzymamy dwa obrazy, którym brak niemal punktów stycznych.

I książka trzecia: szósty, pośmiertnie wydany tom "Lapidarium". Hybrydyczna forma, zrodzona w martwych latach 80., gdy niemożliwe były reporterskie podróże, stała się jednym z równoprawnych nurtów tego pisarstwa. Wypisy z lektur, luźne refleksje, zalążki pomysłów, teksty okazjonalnych wystąpień - dotąd czytaliśmy je jako zapis warsztatowy, fragment "dzieła w toku", zapowiedź tego, co jeszcze otrzymamy. W ostatnim tomie "Lapidarium" szukamy raczej testamentu, przesłania do potomnych. I oczywiście kto szuka, znajduje. Pamiętając, że takim przesłaniem jest c a ł a twórczość Ryszarda Kapuścińskiego, posłuchajmy na koniec głosu pisarza: "Umysł współczesnego człowieka jest zalewany powodzią słów, przez co szybko tracą one na wartości i sile, coraz mniej nam mówią, a coraz bardziej dezorientują, wyczerpują i męczą. A jednak ten nadmiar, ta nadprodukcja nie powinny nas zniechęcać. Literatura zawsze brała na siebie odpowiedzialność. Od tysięcy lat towarzyszyła życiu kolejnych pokoleń, zmieniając je na lepsze, i dziś nic jej od tego obowiązku nie zwalnia. Przeciwnie - trudny czas, w którym żyjemy, nakazuje nam, żebyśmy ze szczególną siłą i wiarą mówili: tak, pisanie może zmienić coś na lepsze, choćby tylko niewiele, ale jednak może".

I jeszcze jeden cytat: "Czuję oddech ścigającego mnie zwierzęcia. To pędzi czas, rozjuszony drapieżnik. Czuję, jak się zbliża, szykuje do ataku, chce zadać śmiertelny cios". (Czytelnik, Warszawa 2007, ss. 132 + 164 + 170.)

Lektor