Nieuzasadnione podejrzenie

Jest ich wPolsce ponad pięć ipół tysiąca, zczego ok. 4,3 tys. pracuje na pierwszej linii - wprokuraturach rejonowych (reszta wprokuraturach okręgowych, apelacyjnych iProkuraturze Krajowej). Rocznie przez ich ręce przechodzi ponad półtora miliona spraw. Wostatnich latach itygodniach stali się gwiazdami medialnych newsów ikomentarzy.

03.09.2007

Czyta się kilka minut

Teoretycznie prokuraturę można by zlikwidować. Konstytucja RP z 1997 r. nie wspomina o jej istnieniu, choć pojawia się w niej - dość marginalnie - Prokurator Generalny. Jest rzeczą charakterystyczną, że aktem prawnym określającym szczegółową organizację i zadania prokuratury jest ustawa pochodząca jeszcze z 1985 r., którą potem, co prawda, wielokrotnie nowelizowano, nigdy jednak nie zastąpiono nową regulacją. To bodaj ostatnia ważna instytucja państwowa, która wciąż za podstawę swojego działania ma prawo pochodzące z czasów PRL-u.

Oskarżyciel publiczny

Podstawowym zadaniem prokuratorów jest "strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw". To oni przygotowują akty oskarżenia i następnie, jako oskarżyciele publiczni, występują w sądach z prawem skarżenia nietrafnych, ich zdaniem, rozstrzygnięć. To oni, w ramach gromadzenia dowodów mogą zdecydować o zatrzymaniu podejrzanych, zajęciu ich majątku, przeszukaniu czy podsłuchu. To oni wnioskują do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Ale aktywność prokuratury nie ogranicza się wyłącznie do spraw karnych. Prokurator może w interesie obywatela lub w interesie społecznym wytoczyć powództwo cywilne niemal w każdej sprawie albo skarżyć decyzje administracyjne, jeżeli jego zdaniem wymaga tego ochrona praworządności. Jednak zaangażowanie prokuratorów w sprawy cywilne i administracyjne nie jest ogromne - dotyczy ok. 40 tys. przypadków rocznie w skali kraju.

Prokuratura wyposażona została w potężne instrumenty. W jej ręce przekazano nadzór nad działaniami innych organów państwowych uprawnionych do daleko idących ingerencji w sferę praw i wolności obywatela - to przez biurko prokuratora przechodzą decyzje w sprawie akcji ABW, CBŚ, CBA czy policji. Rozwój nowych technologii sprawia, że możliwość inwigilacji obywatela i bezpośredniej ingerencji w sferę jego życia prywatnego na podstawie prokuratorskich decyzji jest ogromna.

Równocześnie przesłanki wydawania tych decyzji dalekie są od wzoru matematycznego. Wręcz przeciwnie, opisując uprawnienia prokuratora w tym zakresie, ustawa posługuje się rozciągliwymi określeniami: "uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa", "duże prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa", "wypadek niecierpiący zwłoki". I nawet trudno mieć pretensje do ustawodawcy, owa elastyczność wynika bowiem ze specyfiki prowadzonych przez prokuraturę spraw. To prokurator, kierując się dobrem śledztwa i mając na względzie zasady praworządności i cały katalog wartości konstytucyjnych, powinien ostatecznie rozstrzygać, czy konieczne jest zarządzenie zatrzymania danej osoby, czy też nie. Takich rozstrzygnięć nie jest zresztą mało - np. w skali roku prokuratorzy wnioskują w ok. 35 tysiącach przypadków o zastosowanie tymczasowego aresztowania.

Ograniczona kontrola sądu

Oczywiście działania prokuratury, przynajmniej w tym najistotniejszym dla praw obywatelskich zakresie, pozostają pod kontrolą sądu. Choć w języku potocznym w dalszym ciągu areszt określany bywa jako "sankcja prokuratorska", to przecież nie prokurator jest władny stosować tymczasowe aresztowanie, lecz niezawisły sąd. Sądowej kontroli podlegają decyzje o przeszukaniu, zajęciu mienia czy podsłuchu. Trzeba mieć jednak świadomość, jak bardzo ograniczona jest ta kontrola. Gdy sędzia, najczęściej młody asesor, dostaje prokuratorski wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania, ma bardzo ograniczone możliwości skontrolowania, na ile interes śledztwa faktycznie wymaga stosowania tego środka. Od dawna wiadomo, że w Polsce nadmiernie szafuje się tymczasowym aresztem, a sądy nie stanowią szczególnej bariery dla prokuratorskich zapędów. Widać to zresztą po danych statystycznych. Kiedy pojawiali się ministrowie sprawiedliwości, którzy od prokuratorów żądali zwiększenia liczby wniosków o tymczasowe aresztowanie, natychmiast przekładało się to na zwiększenie liczby aresztów orzeczonych przez niezawisłe - i niezależne od ministra sprawiedliwości - sądy. Trudno się spodziewać, by inaczej było w przypadku sądowej kontroli przeszukań czy modnych szczególnie ostatnio - podsłuchów.

Ostatecznie więc, pomimo sądowej kontroli i ustawowych uregulowań, prokurator ma świadomość, że korzystanie z przekazanych mu kompetencji do ingerowania w sferę praw i wolności obywatelskich tylko w bardzo ograniczonym zakresie poddaje się obiektywnej weryfikacji. Z jednej strony zapewnia to prokuratorowi znaczną swobodę i możliwość obrony legalności podejmowanych działań. Z drugiej strony enigmatyczność przesłanek stosowania wspomnianych środków powoduje, że bardzo łatwo postawić prokuratorowi zarzut ich nadużywania, czy wręcz naruszenia prawa. Toczący się aktualnie spór o dopuszczalność akcji CBA w ministerstwie rolnictwa jest tego doskonałym przykładem.

Nic więc dziwnego, że podstawową gwarancją prawidłowego stosowania władzy, jaką przyznano urzędowi prokuratorskiemu, powinna być, podobnie jak w przypadku sędziów, niezależność od wszelkich podmiotów i osób czy władz publicznych. Ową niezależność ma gwarantować prokuratorowi wysoki (stosunkowo) status majątkowy, zakaz podejmowania dodatkowego zatrudnienia czy przynależności partyjnej. Prokurator nie jest jednak sędzią, i działa jako element pewnej struktury. Stąd prokuratorska niezależność doznaje ograniczeń - szczególne uprawnienia do ingerowania w działalność prokuratora ma jego przełożony. W określonych w ustawie przypadkach może zmieniać on treść podjętych przez podległego prokuratora rozstrzygnięć, może go odsunąć od sprawy czy wydać polecenie jej prowadzenia w określonym kierunku.

Politycy jako słonie

Między zasadą niezależności prokuratora a obowiązkiem podporządkowania się decyzji przełożonego z samej istoty rodzi się napięcie. I jest ono nie do uniknięcia. Z jednej strony prokuratura nie może funkcjonować jak korporacja wolnych i autonomicznych prokuratorów, z drugiej strony zasada podległości nie może prowadzić do ubezwłasnowolnienia prokuratorów prowadzących konkretne sprawy i traktowania ich jak zmilitaryzowanej służby. Jeżeli do tego dodać niejasne kryteria awansu zawodowego prokuratorów (przechodzenie z prokuratury rejonowej do okręgowej, a następnie apelacyjnej, czy powierzenia stanowisk kierowniczych w jednostkach prokuratury), to rodzi się skomplikowany obraz instytucji, którą wyposażono w olbrzymie kompetencje, a równocześnie w strukturę organizacyjną wymagającą wielkiej ostrożności i rozwagi.

Wprowadzenie do tej instytucji polityków prowadzi do efektu odwiedzin słonia w składzie porcelany, co zresztą dane jest opinii publicznej obserwować w ostatnim okresie aż nazbyt często. I choć manipulowanie działaniami prokuratorów przez polityków dotyczy tylko niewielkiego odsetka spraw, niemniej skutecznie prowadzi do złamania pewnego etosu niezależności i bezstronności prokuratora. Efektem ubocznym jest drastyczny spadek zaufania do całego urzędu prokuratorskiego i paradoksalnie prowadzi do osłabienia możliwości działań prokuratury wobec polityków, także partii opozycyjnych. Utracona cnota bezstronności powoduje bowiem, że nawet zasadne działania prokuratury, podejmowane przeciwko politykom błyszczącym na politycznym firmamencie, a podejrzanym o popełnienie przestępstw, w opinii publicznej odbierane jest jako kolejny przejaw nieczystej gry politycznej ugrupowań aktualnie rządzących.

Do znudzenia trzeba więc powtarzać, że w dobie medialnej demokracji, prowadzonej głównie przy pomocy konferencji prasowych, stawianie na czele prokuratury partyjnego polityka, uwikłanego w bieżące spory rozgrywające się pomiędzy władzą wykonawczą i ustawodawczą, zawsze musi się skończyć patologią i upolitycznieniem tej instytucji. Chyba dla wszystkich - poza aktywnymi politykami - stało się oczywiste, że oddzielenie urzędu Ministra Sprawiedliwości od urzędu Prokuratora Generalnego jest obecnie palącą potrzebą reformy państwa. Powinno też być jednym z głównych postulatów wyborczych. Niestety z ław obecnej opozycji jakoś nie słychać głosów domagających się takiego rozwiązania. Czyżby prokuratura znowu miała się okazać zbyt łakomą zdobyczą, by z niej dobrowolnie rezygnować?

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 35/2007