Nie chodzi o to, by złapać zajączka

TYGODNIK POWSZECHNY: - Nie bez powodu zwróciliśmy się do Siostry z prośbą o rozmowę na temat gniewu...

S. MAŁGORZATA CHMIELEWSKA: - Bo jestem gniewliwa?

- A czy można pomagać najbiedniejszym bez gniewu?

- Gniew może być dobry i może być zły. Przede wszystkim należy odróżnić gniew od złości. Wprawdzie nie istnieje grzech główny zwany złością, niemniej nie sposób dopatrzyć się w niej jakiejkolwiek emocji pozytywnej. Co innego w gniewie, który bywa uczuciem pozytywnym. Gdy widzę ludzką krzywdę, budzi się we mnie gniew i twierdzę, że słuszny. Dlaczego? Bo nie wiedzie do unicestwienia sprawcy zła, lecz chce go odmienić i - co najważniejsze - pragnie pomóc jego ofierze. Gdybym nie miała w sobie gniewu na widok ofiar wojny w Darfurze, byłabym obojętna na ludzką krzywdę i zgadzałabym się na śmierć ludzi niewinnych. Gniew budzi więc współczucie i solidarność z cierpiącymi i skrzywdzonymi. Złość jest zaś głupia, ślepa, nierozumna. Pozytywną cechą gniewu - pieśni kościelne nazywają go Bożym - jest to, że rodzi się z niezgody na zło i wywołuje ból. Myślę, że Bóg cierpi, widząc nasze grzeszne uczynki. Cierpi jak matka, która dostrzega, że jej dziecko zbacza na manowce. Co znaczy, gdy matka mówi do dziecka: gniewam się na ciebie? Jeśli dziecko skłamało, gniew jest sygnałem, że jej miłość nie godzi się, by dziecko poniżało się do kłamstwa. Gniew macierzyński staje się więc wyrazem miłości.

Ale zdarza się także gniew zły, który prowadzi do nienawiści, agresji, żądzy zemsty. Zły gniew nas zaślepia, wtedy nie wahamy się niszczyć człowieka. Chrystus wskazał nam inny wzór traktowania bliźniego. Wygnał wprawdzie przekupniów ze świątyni, trzymając w ręku bicz i przewracając stoiska, ale Jego gniew był kontrolowany i proporcjonalny do zła, jakie się tam działo. Chciał, by świątynia znów stała się przybytkiem prawdziwej czci oddawanej Bogu. Co ważne: Jezus nie poprzewracał stoisk handlarzy gołębi, ale kazał im tylko wynieść się ze świątyni, bo handlarze gołębi byli ludźmi biednymi. Chrystus dokonał - rzekłabym - świadomego pokazu, czym jest gniew sprawiedliwy. Jego głos nie brzmiał zapewne słodko, ale nikogo nie przeklął, nikomu nie urągał, nikogo nie potępił, nie spalił żywcem.

Ból

- Ale swoją krytyką wzbudził gniew i agresję...

- Bo postawa ewangeliczna i pokojowa często wywołuje agresję. Gniew może spaść na każdego, kto wytyka bliźnim błędy, obnaża ich występki, przypomina o prawach i sprawiedliwości. Jezus nie gniewał się, gdy zabrano mu dobre imię, ale ogarnął Go ból i gniew, gdy faryzeusze nie rozpoznali w Nim Zbawiciela, zatem sami się skrzywdzili.

Jest więc gniew, który przywraca ład i buduje sprawiedliwość; jest i taki, który ład niszczy, stając się zaczynem destrukcji, woli unicestwienia przeciwnika - wtedy mamy do czynienia z grzechem. Grzechy główne należy postrzegać jako jedność, zawsze dociekając przyczyn, które je rodzą, i pytając, jak chrześcijanin winien na nie odpowiedzieć. Emocje same w sobie nie są grzeszne, grzeszne są emocje niekontrolowane. Jak wspomniałam, Jezus kontrolował emocje nawet przewracając stoiska. Przez głowę przechodzą mi gniewne myśli, ale nie powinnam ulegać emocjom - bo zgrzeszę. Muszę nałożyć sobie kaganiec rozumu, powiadając: nie wolno krzywdzić ludzi. Oczywiście, pierwszą reakcją na moją krzywdę może być gniew, ale muszę się potem zastanowić: unieść się czy wykorzystać gniew w słusznej sprawie?

Gdy cię skrzywdzono, zastanów się, dlaczego. Jeśli możliwy jest dialog ze sprawcą krzywdy, podejmij go, jeśli zaś nie jest możliwy, spróbuj przebaczyć, módl się za tego, który cię skrzywdził. Pomyśl: może jest uzależniony od alkoholu i nie panuje nad sobą? Albo skrzywdził cię, bo podobnie jak i ty jest grzeszny? Św. Paweł mówi: ,,Gniewajcie się, lecz nie grzeszcie, niech nad waszym gniewem nie zachodzi słońce". Jest więc we mnie gniew, kiedy mój Artur, osiemnastolatek, którego jestem prawną opiekunką, dostaje ataku padaczki: może już dosyć, Panie, jego cierpienia! Nie bluźnię Bogu, ale uważam, że mam wtedy prawo do gniewu i nie pogodzę się z chorobą chłopca do końca mojego lub jego życia. Hiob również gniewał się na Boga, poniekąd słusznie, nie godząc się z niezasłużoną krzywdą. Dopiero Chrystus dał pełną odpowiedź, choć nie taką, jakiej człowiek się spodziewał, co do sensu cierpienia.

- Gniew często rodzi się z poczucia bezsilności wobec zła. Czy spotykając na przykład kobietę skatowaną przez męża, czuje Siostra wściekłość?

- Czuję. Niekiedy nóż mi się otwiera w kieszeni na widok ludzkiej głupoty i okrucieństwa, którego ofiarami są dzieci, kobiety, często bezdomni i chorzy, których placówki służby zdrowia traktują okrutnie i bezmyślnie. W wielu sytuacjach jesteśmy bezsilni, ale chrześcijańską odpowiedzią na wściekłą bezradność jest świadomość, że ktoś podziela naszą bezsilność i cierpi wespół. Chrystus z każdym człowiekiem podziela niezgodę na niesprawiedliwość i krzywdę. Gdyby Go zabrakło, gniew prowadziłby jedynie do niszczenia każdego - podejmowano takie próby - kogo uznamy za krzywdziciela. Choć w końcu mogłoby się okazać, że ogniem i mieczem trzeba unicestwić siebie samego, bo w nas jest źródło zła.

Złość

- ,,Gdy mnie gniew na kogo uchwyci - powiadał Kmicic - to bym go rozdarł, a gdy przejdzie, to bym zszył!". Do czego Siostra jest zdolna w gniewie?

- Do kilku brzydkich, ale kontrolowanych wyrazów i mam nadzieję, że nikogo nigdy nie rozedrę. Myślę, że dojrzałam, by nie ulec ślepemu gniewowi.

- To znaczy, że wcześniej zdarzało się Siostrze wściec?

- Zdarzało się, choć w młodości nie stosowałam brzydkich słów. Pamiętam, rozłościł mnie mój brat i rąbnęłam w niego garnkiem z gipsu, na szczęście brat się uchylił i garnek wypadł za okno, pod którym akurat nikt nie przechodził. Żałuję swojej porywczości, choć dziś widząc osoby, które nie umieją się dogadać, czasami radzę, by poszły na stronę, dały sobie po razie i kwita. Najgorsze jest duszenie w sobie gniewu po zachodzie słońca albo pielęgnowanie go, by dziesięć lat później rozpętać wojnę o jakąś błahostkę. Jeśli hodujemy gniew przeciw człowiekowi, zaczynamy człowieka nienawidzić - i to właśnie jest ciężki grzech gniewu. Niby powinniśmy być łagodni jako baranki, lecz nieustannie potykamy się o emocje. Życie nie jest słodkie, ale jeśli walczymy z emocjami i zapominamy o urazach, na dodatek przepraszamy za okazaną złość, to wzrasta nasza miłość wobec tych, z którymi dzielimy życie.

Jeszcze o brzydkich słowach: posiłkowanie się nimi to swoisty teatr, konieczny, gdy zawodzi perswazja i grzeczna rozmowa. Czasami trzeba potrząsnąć człowiekiem, uświadomić mu, że swoim zachowaniem zmusił mnie do soczystego słownictwa. Zazwyczaj po kilku minutach rozmowa staje się spokojna i rzeczowa. Niedawno jeden z mieszkańców naszej wspólnoty przyznał, że od kiedy go ,,zjechałam", nasza krowa zawsze ma sucho. Mogłabym sama zadbać o krowę - ale trzeba nauczyć młodego człowieka spełniania obowiązków.

- Kobiety mają w swoim arsenale klasyczne tłuczenie zastawy stołowej...

- Kiedyś ze złości wywróciłam stół z podanym obiadem, bo od dłuższego czasu nie mogłam się doprosić, aby posprzątano w toaletach. Prosiłam, groziłam, wciskałam szmatę - i nic! Sytuacja podobna do tej z krową: zdarzało mi się myć toalety po chłopcach ze wspólnoty, chciałam ich zawstydzić i pokazać, że potrafię to zrobić, ale przecież muszę im wpoić poczucie obowiązku. Mogę myć toalety po staruszkach, ale dlaczego miałabym robić to po młodych chłopcach? Toteż w końcu wywróciłam stół i urządziłam piekielną awanturę. Ktoś powiedział: i dobrze, to było nam potrzebne! Minęły lata od tej awantury i nie zdarzyło się, by toalety były u nas brudne, bo ta historia przeszła do legendy wspólnoty. Ale przestrzegam: najpierw użyjmy argumentów pokojowych, stoły wywracajmy dopiero wtedy, gdy słowa nie skutkują. Po drugie: zanim powiesz, że twój gniew był święty, zastanów się, czy rzeczywiście? Bywało, że przesadziłam w gniewie i potem - jak większość ludzi - czułam się upokorzona. To nie jest przyjemne, gdy żyjąc pod jednym dachem z grupą ludzi, jak w rodzinie, muszę sięgać po środki, które nie leżą w mojej naturze. Nie wybrałam życia we wspólnocie, by ryczeć na ludzi. Jestem jak byczek Fernando - najchętniej leżałabym na trawie i skubała stokrotki.

- Gniew jest często gorszy niż błędy lub grzeszki, przeciw którym walczymy.

- Otóż to. Jeśli w gniewie upokarzam kogoś lub gniewam się na człowieka słabego, który nie zrobił tego, czego oczekuję, bo nie może podołać moim oczekiwaniom lub przeżywa kryzys - jeśli mu ,,dołożę", mogę go zniszczyć.

Walka nie leży w mojej naturze, ale nieraz walczyć muszę. Niedawno koledzy z klasy próbowali zgwałcić pewną dziewczynkę. Pierwsza reakcja wychowawców i dyrekcji: przecież nic się nie stało! Najpierw łagodnie tłumaczyłam im, że jednak stało się coś złego, że dziewczynce wyrządzono niewyobrażalną krzywdę. Gdy ostro podniosłam głos, walnęłam pięścią w stół i zagroziłam, że sprawą zajmie się wymiar sprawiedliwości, dopiero wtedy do ciała pedagogicznego dotarła groza sytuacji. Czasem trzeba walnąć pięścią w stół. Dogadaliśmy się w końcu i załatwiliśmy sprawę - dla dobra skrzywdzonej, ale i dla dobra krzywdzicieli. Co się stało, to się nie odstanie, ale jeśli sprawcy nie zostaną ukarani, przede wszystkim jeśli nie wytłumaczy się im, czego się dopuścili - popełnimy wobec nich niewybaczalny grzech. Nie wolno powiedzieć: nic się nie stało, bo gdy następnym razem dopuszczą się gorszego czynu, będą się usprawiedliwiać, że nikt im nie powiedział, co jest złe. Uważam, że mój gniew był absolutnie słuszny - nie dokonałam zamachu na ludzką nietykalność i nikogo nie poniżyłam.

- Czy chłopców wyrzucono ze szkoły?

- Nie to było moim celem. Chciałam przeprowadzić akcję wychowawczą, która uświadomiłaby im, czego się dopuścili, i by przeprosili skrzywdzoną.

- Jednak nie zawsze gniew jest słuszny...

- Zgoda. Nawet jeśli jest słuszny, powinien być krótkotrwały, a potem nastąpić powinno pojednanie. Wszystko zależy od tego, co jest jego przyczyną. Trudno oczekiwać, by zdradzana żona nie gniewała się na męża. Gniew słuszny - jak mówiłam - wynika z bólu, z niezgody na cudze cierpienie i nieprawość, rodzi się więc z przykazania miłości, ze świadomości, że człowiek, czyniąc zło, niszczy siebie. I to nas boli.

Szacunek

- Niewątpliwie, dobrze czasami walnąć pięścią w stół. Co jeszcze można zrobić w gniewie, czego zaś robić nie wolno?

- Nie wolno drwić z człowieka. Bo drwiną poniżamy człowieka, zazwyczaj słabszego. Zdrowiej nakrzyczeć na siebie, niż drwić, bo drwina uniemożliwia późniejszy dialog. W gniewie pozytywnym, który buduje, musi być bezgraniczny szacunek dla osoby. Gdy matka mówi do dziecka: gniewam się, to nie kpi, że dziecko ma krzywe nogi. Gniewa się, bo dziecko skłamało, przestanie się gniewać, gdy ono przeprosi i obieca poprawę. Matka troszczy się o jego duszę i byłoby źle, gdyby w pewnych sytuacjach nie okazała gniewu.

- Czy to gniew? Może raczej ból i smutek?

- No właśnie, smutek. Gniewając się na dziecko ze wspólnoty, chcę mu zakomunikować, że oczekuję po nim poprawy, jeśli ta nie nastąpi, nastąpi taka czy inna kara. Gniew kojarzy się z karą, ale karę zwykle sami na siebie ściągamy, nie przestrzegając Dekalogu. Bóg nie dał ludzkości przykazań, by nam dokuczyć, lecz by z miłości do człowieka ochronić go przed cierpieniem. Słuszny gniew rodzi się z poczucia, że ktoś, na kim nam zależy, krzywdzi siebie lub bliźnich. Ale nawet słuszny gniew staje się grzechem, gdy nie mamy mądrej cierpliwości oczekiwania na owoce. Żądamy od bliźnich: spiesz się nawrócić, bo mnie jest to potrzebne. Wtedy gniew okazuje się brakiem miłości. Mając władzę nad powierzonymi mi dziećmi, łatwo mogę jej nadużyć i złe humory wyładować na dzieciach. Mam nadzieję, że tego nie czynię.

- Gdy ogarnia nas gniew na istotę słabszą, np. dziecko, łatwo dajemy się ponieść...

- Moim nauczycielem opanowania jest Artur, chory - jak wspomniałam - na padaczkę i dotknięty autyzmem. Przed atakiem padaczki bywa złośliwy i dokucza innym dzieciom. Istnieją skuteczne metody zapanowania nad jego wybrykami, ale wymagają one anielskiej cierpliwości; czasami jednak te metody zawodzą, czasami ani mnie, ani innym członkom wspólnoty nie starcza cierpliwości. Następuje wówczas gwałtowna reakcja otoczenia, ale kontrolowana, która wstrząsa Arturem i wybija go z ciągu dokuczania innym. Za każdym razem musimy się zastanowić: jak silna może być nasza reakcja, by była skuteczna i nie skrzywdziła Artura. Czasami starczy, żebym stanowczo krzyknęła na niego i odprowadziła go do jego pokoju. Skutkuje, pół godziny później całuje mnie, co oznacza, że przeprasza za wszystko. Czasami jednak nie kontroluję gniewu, choć nigdy w takim stopniu, by skrzywdzić chore dziecko. Krzyczę więc na Artura ponad normalną głośność i w tym krzyku objawiam swoją bezradność wobec niego, ale także wobec samej siebie. Wtedy jest to porażka. Śpimy w jednym pokoju, bo ze względu na padaczkę nie wolno spuszczać go z oka. W pokoju nie ma mebli, by Artur się nie potłukł, Artur śpi na materacu, by nie spaść z łóżka. Niedawno pracowałam na parterze, nagle usłyszałam, że Artur dostał ataku. Wbiegłam na górę, ale nie mogłam wejść do pokoju. Chłopak pościągał z całego domu wszystkie książki, przez co nie mogłam do niego podejść. Darłam się z wściekłości, widząc, jak rani się o kanty twardych książek. Darłam się nie na Artura, ale na własną bezsilność, która nie pozwala mi pomóc chłopcu. Najpierw musiałam odgarnąć książki, które sięgały mi po kolana. Potem śmiałam się z siebie, bo na co się gniewałam? Na książki!

Śmiech

- To sztuka śmiać się z siebie, bo szukając usprawiedliwienia dla swojego gniewu, często pogrążamy się w fałszu...

- Myślę, że pisząc o gniewie, nad którym nie zachodzi słońce, św. Paweł przypomina, że mogą nas ponieść emocje, bo jesteśmy ludźmi, ale musimy umieć przepraszać za niesłuszny gniew. Będąc w nowicjacie Małych Sióstr Jezusa, pewnego razu zabrałam głos w dyskusji, na co ostro zareagowała siostra Madelaine, założycielka zgromadzenia. Zniosłam to potulnie. Następnego dnia siostra Madelaine mnie przeprosiła. To przykład gniewu, który trwa krótko, nie jest tłumiony i umie prosić serdecznie o wybaczenie. Siostra Madelaine nie musiała mnie przepraszać, miała siedemdziesiąt lat, ja byłam młoda, całe zdarzenie mogła puścić w niepamięć i oczekiwać ode mnie pokory, posłuszeństwa, które pozwala, by wytargać mnie za uszy. Tymczasem założycielka opowiedziała się za relacją równości. W takich sytuacjach ważne jest, czy przyjmiemy przeprosiny, czy się zapieczemy w gniewie. Czasami przyjemnie jest nie wyrzekać się gniewu. Świetnie: mam wroga! Odnalazłem sens życia, a tyś niegodzien jest, bym ci przebaczył. Ale ostrożnie: ulegamy wtedy pysze gniewu, grzeszymy, odrzucając miłosierdzie. Oczywiście, gdy ktoś skrzywdzi dziecko, pięć minut później nie zdołam mu wybaczyć. Jesteśmy jednak zanurzeni w czasie, mogę więc powiedzieć: będę starała się kiedyś ci wybaczyć krzywdę dziecka. W przypadku wielkich krzywd nie sposób wybaczyć bez łaski i bez Chrystusa, który umarł i zmartwychwstał, by dać nam łaskę przebaczania winowajcom.

- ,,Nie bądź w swym duchu porywczy do gniewu - czytamy w Księdze Koheleta - bo gniew mieszka w piersi głupców". O jakim gniewie tu mowa?

- O takim, że gdy ktoś nadepnie mi na odcisk, niewiele myśląc, walę go na odlew w łeb. Ojciec Tadeusz Fedorowicz często powtarzał: trzeba odróżnić górę od mrowiska. Często nasz niesłuszny, zły gniew jest nieproporcjonalny do zdarzenia, które go wywołało. Ośmieszamy się wówczas i krzywdzimy siebie. Nie mamy koniecznych informacji, a już się krew w nas burzy i nim mąż wytłumaczy, dlaczego wrócił do domu później niż zazwyczaj, żona zrobi użytek z wałka. Później zaś okaże się, że poturbowany małżonek ratował czyjeś życie.

- Istnieje też gniew na siebie samego...

- Także związany z pychą - bo się ośmieszyłam, bo co inni sobie o mnie pomyślą. Ale gniew na siebie może być też i zbawienny, gdy na przykład wściekam się, bo po raz setny popełniam to samo głupstwo. Znowuż mówię brzydkie słowa, choć obiecywałam sobie, że nigdy już nie będę... Jeśli w końcu uznam, że gniew na siebie nie ma sensu, a moja wartość jest znikoma, to pozwalam zniewolić się słabości, zaprzestanie zaś walki o siebie też jest wbrew przykazaniu miłości. Takim mnie, Boże, stworzyłeś, takim więc mnie przyjmij...

- Albo i nie przyjmij...

- Otóż to. Takie myślenie jest fatalne, bo życie z Chrystusem to ustawiczna walka o dobro w każdym z nas.

- Czasem jednak przez wiele lat nie udaje się nam zwyciężyć, mimo walki, starań i modlitw. Tracimy wówczas cierpliwość: pojawia się gniew nie tylko na samych siebie, ale także na Boga.

- Pamiętam anegdotę o pewnym świętym, chyba o Filipie Nereuszu, którego okropnie irytował zakrystianin. Często przed Mszą św. robił mu karczemne awantury o byle głupstwo. Kiedyś święty pomodlił się: "Panie Jezu, spraw, abym tym razem wytrzymał i nie wybuchnął gniewem". W tej samej chwili wszedł zakrystianin i rozpoczął przygotowania do Mszy, które jak zwykle skończyły się awanturą. Święty znów padł na kolana i zaczął robić Bogu wyrzuty: "Jezu, przecież prosiłem Cię!". I wówczas usłyszał: "Przecież dałem ci szansę". Ciągle mamy szansę. Zastanówmy się, o co chodzi w życiu: złapać czy gonić zajączka?

- Króliczka!

- Wszystko jedno. Być może ta nasza "beznadziejna" walka więcej znaczy niż konkretny sukces. Co innego, gdy np. człowiek uzależniony od alkoholu, ale walczący z uzależnieniem, wybucha złością, bo chwilowo nie wytrzymuje, a co innego, gdy ktoś pozwala sobie na takie reakcje, bo ma "zły dzień". Fakt, że Jezus nas kocha niezależnie od tego, czy udaje się nam pokonać nasze słabości, świadczy o tym, jak wielka jest Jego miłość.

S. Małgorzata Chmielewska jest polską przełożoną Wspólnoty "Chleb Życia", zrzeszającej osoby konsekrowane i świeckie żyjące wśród najuboższych (członkowie Wspólnoty tworzą domy dla bezdomnych i chorych, w których dzielą z nimi życie i razem walczą o poprawę ich losu i bardziej godne warunki życia). Jest absolwentką biologii, w roku 1996 otrzymała Medal Św. Jerzego za swoją działalność. Informacje o Wspólnocie i prowadzonej przez nią Fundacji Domy Wspólnoty "Chleb Życia":