Dwudziestopięciolecie

Rynek księgarski, jak wszystkie rynki, nie zna sentymentów. Podaż jest odpowiedzią na popyt. Po 25 latach zainteresowanie Janem Pawłem II nie spadło, tyle że wymagania dziś są znacznie większe. Ale jubileusz pokazał, że “papieskich" tematów nadal nie brakuje.

Najłatwiejsze, acz pożyteczne, jest wydawanie papieskich tekstów zebranych według jakiegoś klucza, w rodzaju “Jan Paweł II do Polonii świata", nieco trudniejsze i także pożyteczne są zbiory tematyczne, np. “Jan Paweł II na temat (zjednoczonej) Europy". Dziełami bardziej ambitnymi są biografie Papieża, a za najtrudniejsze byłbym skłonny uznać systematyczne opracowania nauki Jana Pawła II. Trudnością jest nadmiar materiału, embarras de richesse. I właśnie taką książkę otrzymaliśmy na papieski jubileusz. Napisana została w 1999 roku, polski przekład ukazał się obecnie.

Rekonstrukcja wizji

“Blask wiary. Wizja teologiczna Jana Pawła II" to prawdziwe kompendium teologii Jana Pawła II. Autor to 85-letni dziś amerykański kardynał Avery Dulles SJ, długoletni wykładowca teologii w Fordham University w Nowym Jorku, syn znanego polityka Johna Fostera Dullesa, oficer marynarki wojennej, nawrócony w latach II wojny na katolicyzm, potem jezuita, autor 22 książek teologicznych, podniesiony do godności kardynalskiej w 2001 roku. Pierwsze zręby książki opracował, nie wiedząc jeszcze, że ona powstanie, przygotowując wykłady w semestrze zimowym 1996. To słuchacze zasugerowali mu publikację. Po trzech latach książka była gotowa.

Zwięzła, uporządkowana, jasna, jest owocem wnikliwych badań; autor przewertował pisma Karola Wojtyły z lat poprzedzających wybór na Stolicę Piotrową, jego naukowe curriculum vitae, przeanalizował wszystkie wypowiedzi krakowskiego biskupa na Soborze Watykańskim II i na Synodach Biskupów, zagłębił się w papieskie nauczanie. Był świadom, że nie wszystkie papieskie teksty rzeczywiście wychodzą spod ręki Papieża, lecz na tyle poznał jego styl, że się w tym nie gubi. Odkrył też, że dokumentami uprzywilejowanymi, jeśli chodzi o wyrażenie osobistych przekonań autora, są listy apostolskie, takie jak np. “Salvifici doloris", “Tertio millennio adveniente", “Orientale lumen" czy “List do kobiet". Autor - pisze w słowie wstępnym arcybiskup Józef Życiński - “rekonstruuje monumentalną wizję teologiczną Jana Pawła II". Prostota wykładu, jaką osiąga kard. Dulles, jest możliwa tylko wtedy, gdy piszący materię, w której się porusza, ma opanowaną w stopniu doskonałym.

Prorok i polityk

Dulles jest więc przewodnikiem po teologii Papieża - Karola Wojtyły. Jacek Moskwa, polski watykanista, autor rozmów z księdzem Janem Zieją i biografii ks. Marylskiego, zajął się jednym z bardziej paradoksalnych cech tego pontyfikatu: oto Papież - konsekwentnie skoncentrowany na swej posłudze religijnej (posłudze proroka) okazał się być jedną z najważniejszych, jeśli wręcz nie najważniejszą osobistością polityczną.

W książce “Prorok i polityk" autor wcześniejsze etapy pontyfikatu traktuje nieco pobieżnie, ale w miarę tego, jak wydarzenia stają się bliższe naszym czasom, jego relacje stają się coraz bardziej szczegółowe; stronice poświęcone wojnie w Iraku czyta się jak znakomity reportaż. Warsztat korespondenta, nagromadzenie dobrze udokumentowanego materiału wyszły książce na dobre. “Nie jest to - pisze Moskwa - analiza teologiczna czy filozoficzna nauczania Jana Pawła II, ani monografia historyczna, chociaż zawiera ich elementy". Dodam: jest to rzetelna, oparta na obserwowanych przez kilkanaście lat pracy faktach refleksja nad tymi dwoma aspektami działalności Papieża - proroka i polityka, które od siebie oddzielone nie dadzą się zrozumieć.

Przewodnik po encyklikach

Szczególną kategorię książek “papieskich" tworzą pozycje skoncentrowane na czternastu encyklikach Jana Pawła II. Wybór takiego sposobu przybliżania czytelnikom papieskiej myśli wydaje mi się bardzo słuszny. Powtórzę tu to, co napisałem we wstępie do innej książki o encyklikach, której jestem współautorem: “W encyklikach Jan Pawel II daje nam syntezę swego nauczania. Przemówienia wygłaszane do różnych gremiów, przy różnych okazjach, także w czasie podróży, to dostosowane do okoliczności i potrzeb rozwinięte myśli, które w postaci skondensowanej są obecne w encyklikach".

Książka wydana przez dominikanów to właściwie dwa podręczniki w jednym. Pierwszy to znakomite prezentacje encyklik opracowane przez o. Macieja Ziębę OP. Trzon drugiego stanowią przeprowadzone przez innego dominikanina, o. Pawła Kozackiego, rozmowy z 14 ekspertami w dziedzinach, których poszczególne encykliki dotyczą. Wśród nich mamy takich luminarzy jak Michael Novak, Elżbieta Adamiak,

o. Maciej Zięba, George Weigel, ks. Richard Neuhaus czy o. Jan Andrzej Kłoczowski. Sam o. Kozacki jest znakomicie do tych rozmów przygotowany. I choć “rozmowy" robią czasem wrażenie tekstu bardziej pisanego niż mówionego, stanowią dość wyczerpujący materiał wprowadzający do lektury encyklik.

Dwie biografie i album

Pierwsza jeszcze się po polsku nie ukazała. Bernard Lecomte, dawny dziennikarz “La Croix", specjalista od zagadnień Watykanu i Europy Wschodniej, reporter “L’Express", naczelny “Figaro Magazin", pracował nad nią mniej więcej w tym samym czasie co George Weigel i obaj w poszukiwaniu źródeł chwilami deptali sobie po piętach. Lecomte książkę ukończył po Weiglu. Nowa biografia Jana Pawła II (636 stron druku) prowokuje do porównań ze “Świadkiem nadziei" Weigla (francuskie wydanie - 1164 stron). Lecomte poświęca niemal połowę książki Karolowi Wojtyle przed wyborem na papieża, podczas gdy u Weigla proporcje te są inne. Nie na tym jednak polega różnica. Weigel przy Bernardzie Lecomte, w moim przekonaniu, jawi się jako “biograf dworski", a Lecomte przy Weiglu jako “biograf żurnalista".

Kluczowymi rozmówcami Weigla są przede wszystkim postacie “dworu", czyli papieskiego otoczenia. Dzięki temu interpretacja wydarzeń, rozkład akcentów, dobór tekstów w jakimś przynajmniej stopniu i być może w sposób niezamierzony wyrażają przekonania najbliższego otoczenia Papieża, a także jego samego. Nadaje to książce wielką, trwałą wartość. Lecomte zdaje się na własne intuicje. Tu publicznie wypowiedziane słowa Papieża, publicznie wykonane gesty żyją swoim życiem, niekoniecznie i nie zawsze takim, jak tego chciałby Papież czy jego otoczenie. Ta książka, chwilami na granicy irrewerencji (nie chce napisać “braku szacunku"), ostatecznie ukazuje Jana Pawła II jako “giganta naszej epoki", jako swego rodzaju zagadkę, kogoś wymykającego się nie tylko schematom, ale i przewidywaniom. Sądzę, że polski czytelnik przez lekturę Weigla jest doskonale przygotowany na spotkanie z tą odmienną, bardzo francuską biografią Papieża.

Druga nowa biografia Jana Pawła II wyszła spod pióra Polaka. Jacek Moskwa jest autorem wydanego w albumowej postaci dzieła “Pontifex Maximus". Konstrukcja tej książki, z ambicjami, by “objąć całość", jest na tyle mechaniczna, że aż budzi lekki niepokój. Życie Jana Pawła II i 25 lat pontyfikatu Moskwa postanowił ująć w ramy 25 tajemnic. Te zaś podzielił na trzy grupy (jeśli to miała być analogia do różańca, to przypominam, że teraz mamy jeszcze czwartą grupę tajemnic, tajemnice światła): “Tajemnice osobiste", “Tajemnice publiczne" i “Tajemnice wiekuiste".

Nie warto jednak szukać dziury w całym i np. wyliczać, jakich tajemnic zabrakło. Ta biografia jest właściwie znakomitym reportażem: mnóstwo w niej anegdot, na ogół mało znanych opowieści naocznych świadków, orientacja w całości kontekstu historycznego, politycznego i kościelnego. Jacek Moskwa kilkanaście lat był blisko, patrzył i słuchał. Nie staje w zawody z autorami takimi jak Weigel czy Lecomte. Jego opowieść dla historyków będzie co najwyżej przyczynkiem, ale nie jest dla historyków, tylko dla zwykłych ludzi.

Książki, o której teraz chcę napisać, nie ma i prawdopodobnie nie będzie w księgarniach. Wytworny, luksusowy album (o mniejszych rozmiarach niż “Pontifex" Moskwy) przeznaczony jest zapewne na podarki wręczane przez Ojca Świętego przy różnych okazjach. Libreria Editrice Vaticana wydała przed laty podobny album w tej samej formie, ale tym razem nie ujawniono nazwy wydawnictwa. Album zawiera fotografie z 25 lat pontyfikatu (Arturo Mari) oraz artykuły poświęcone różnym aspektom papieskiej posługi: podróżom, cierpieniu, rodzinie, młodzieży, ekumenizmowi, dialogowi międzyreligijnemu, prawom człowieka, dyplomacji itd. Dwa rozdziały mają charakter bardziej ogólny: “Jan Paweł II, świadek nadziei" (George Weigel) i “Piotr naszych czasów" (kard. Stanisław Nagy).

Teksty pisane są w różnej konwencji, często refleksja autora zajmuje więcej miejsca niż prezentacja faktów. Mnie najbardziej odkrywczy wydał się tekst wybitnego watykanisty Gianfranco Svidercoschiego “Papież i środki masowego przekazu". Nie ma numeracji stron, nie ma też spisu treści. Siłą albumu są zdjęcia - to jedyna w swoim rodzaju kronika dwudziestopięciolecia.

Przewodnik

Istnieje kategoria książek o Janie Pawle II i wszystkim, co z nim związane, w których miłość do Papieża góruje nad regułami sztuki wydawniczej. Dla historyków będą cennym materiałem, dzięki temu, że ocaliły od zapomnienia szczegóły nawet drugorzędne. Do nich zaliczyłbym książkę z podtytułem “Przewodnik". Ze względu na ciężar nie radzę zabierać jej do plecaka, warto jednak zajrzeć do niej, jeśli ma się zamiar wędrować śladami Papieża.

Klimat publikacji wyrażają pierwsze słowa: “Polskie góry w sposób szczególny są związane z Janem Pawłem II" (żeby ktoś nie pomyślał, że to Jan Paweł II z polskimi górami!). Mamy więc opisy papieskich wypraw turystycznych, kanonicznych odwiedzin, uroczystości ku czci niegdysiejszej bytności Papieża itd. Trasy jednak i miejsca są opisane. Książka jest pełna zdjęć. Na uwagę zasługują liczne stare zdjęcia księdza Wojtyły: w krótkich spodniach, z plecakiem, w trakcie obozowych posiłków, na nartach, na rowerze... One przekazują klimat tamtych wypraw, opisanych już zresztą przez ich uczestników choćby w książce “Zapis drogi" (Kraków 1999), skrzętnie przez Autorkę wykorzystanej. Wydawca nie jest ujawniony, wstęp do książki napisał archidiecezjalny Duszpasterz Turystyki ks. Maciej Ostrowski.

Papieskie złote myśli

I wreszcie wybory tekstów papieskich. Wśród nich zwróciły moją uwagę dwa zbiory opracowane przez Jerzego Klechtę, jeden tomik zawiera papieskie myśli o nadziei, drugi o jedności. Jeszcze jako redaktor polskiego wydania “L’Osservatore Romano" godzinami głowiłem się nad znalezieniem w papieskich przemówieniach sformułowań, które w aforystycznej formule streszczałyby całość przemówienia. Konkluzja - Jan Paweł II rzadko takie zdania formułuje. Tak też jest ze “zbiorami myśli". Nie należy szukać w nich jędrnych aforyzmów, raczej materiału do medytacji. Niektóre (jak np. definicja Europejczyka: to człowiek tak bardzo zajęty budowaniem “miasta ziemskiego", że traci z oczu lub świadomie odrzuca obraz “miasta Bożego") wyrwane z kontekstu lekko jednak zniekształcają myśl Ojca Świętego.