Było już dla mnie serce

Helena Zakliczyńska, młoda internistka, zaangażowana, walcząca o przeszczepy: - Na serce każdy może zachorować, wystarczy zwykła grypa. Mogę to być ja, może to być ktoś mi bliski. Chcę wierzyć, że anestezjolog w jakimś szpitalu nie przejdzie obojętnie obok potencjalnego dawcy, ale zrobi wszystko, by ktoś umierający dostał serce. Dziś takiej pewności nie mam.

Dawcy w gorszym stanie

Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu zapisało się w historii polskiej medycyny w październiku 1985 r. Do kliniki, którą kierował wtedy doc. Zbigniew Religa, trafił rolnik z niewydolnym sercem, prawie nie przepompowującym już krwi. Był idealnym biorcą. Jednak 20 lat temu nie istniała instytucja, która prowadziłaby rejestr biorców i zbierała informacje o potencjalnych dawcach. Religa był sam:

- Obdzwoniłem zaprzyjaźnionych lekarzy i oddziały intensywnej terapii. W końcu, w jednym z warszawskich szpitali znalazłem młodego mężczyznę po wypadku. Mózg miał uszkodzony, ale serce wciąż biło. Pojechałem tam spotkać się z matką. "Pani syn nie żyje. Potrzebuję jego serca" - powiedziałem bez ogródek. "Mój syn by tego chciał" - usłyszałem.

Szpital w Zabrzu jest dziś jednym z czterech ośrodków w Polsce, gdzie robi się przeszczepy serca. Sześć lat temu prof. Marian Zembala, dyrektor szpitala, cieszył się:

- Przeszczepiamy blisko 60 serc rocznie, ponad jedno co tydzień. Na przeszczep czekają 163 osoby, dwie trzecie z nich ma szansę dostać nowe serce. To dobrze, bo jeszcze dziesięć lat temu aż 60 proc. czekających umierało, nie doczekawszy dawcy. Teraz umiera najwyżej 20 proc.

W 2006 r. w Zabrzu wykonano zaledwie 29 przeszczepów serca. Prof. Zembala: - Dawcy są coraz starsi i w gorszym stanie niż w minionych latach. Wielu jest po wylewach śródmózgowych, z nadciśnieniem, przerośniętą lewą komorą. Ich serca raczej nie nadają się do przeszczepu. A młodzi? To najczęściej zmarli po wypadkach. Umierają od razu, a ich organy ulegają stłuczeniu.

Po aferze z warszawskim kardiochirurgiem dr. Mirosławem G. ze szpitala MSWiA liczba przeszczepów serca spadła jeszcze bardziej.

Patrzę w telewizor i umieram

Wiesława Michalska była w sanatorium, gdy telewizje, jedna za drugą, podawały informacje o doktorze G. Ludzie na korytarzach dodawali swoje: że brał od każdego, a jak kto nie dał, to nawet zabijał. Plotka niosła, że za przeszczep serca trzeba było płacić nawet 70 tys. zł. Wiesława poczuła się gorzej. Złapała za telefon i zadzwoniła do domu: - Trzeba będzie dom sprzedać, może uskładamy. Dzieci wylądują pod mostem, a i tak nie wiadomo, czy przeżyję - powiedziała mężowi, niby w żartach. Ale wcale nie było jej do śmiechu.

Dziewięć lat temu rodziła córkę. Na porodówce w Sosnowcu dostała pierwszego ataku. Zabrakło jej w piersi powietrza, poczuła ból za mostkiem, straciła świadomość. Konieczna była reanimacja, córkę urodziła przez cięcie cesarskie. Lekarz nie miał dobrych wiadomości: kardiomiopatia okołoporodowa - w czasie ciąży serce urosło jak balon; było słabe, nie mogło pompować krwi. Radził czekać, obserwować. Albo mięsień sam się zregeneruje i wróci do normy, albo już taki zostanie, a wtedy ratunkiem będzie tylko przeszczep.

Teraz pani Wiesława ma 39 lat i czuje się coraz gorzej. W styczniu 2007 r. lekarz wpisał ją na listę czekających na przeszczep: - Wierzę, że zobaczę córkę przystępującą do pierwszej komunii, że będę na jej weselu i że kiedyś zobaczę wnuki. Doczekam przeszczepu. Nie wierzę, że lekarze to przestępcy. Gdy słyszę, że mordują chorych, że wycinają narządy i handlują nimi, że wszędzie korupcja, to nie śpię, płaczę. Wtedy umieram...

Personel nie lubi przeszczepów

Doktora Jarosława Wilka znają wszyscy transplantolodzy na Śląsku. Anestezjolog, po czterdziestce, pracuje w szpitalu św. Barbary w Sosnowcu. W 2006 r. w całym kraju przeszczepiono 1258 narządów, połowę z nich pobrano w zaledwie dziesięciu szpitalach, a w św. Barbarze aż 74. Dlaczego tylko garstka polskich szpitali zgłasza dawców? Dlaczego na Śląsku jest kilkanaście wielkich szpitali, a cała transplantologia trzyma się właściwie dzięki jednemu?

Dr Wilk wciąż zadaje sobie te pytania i nie boi się odpowiedzieć: - Jest tak, bo program donacji narządów w Polsce nie istnieje. Powodem jest opieszałość lekarzy i ludzi kształtujących politykę zdrowotną.

Pobieranie narządów od zmarłej osoby to skomplikowany, wieloetapowy, czasochłonny proces, który kończy się operacją chirurgiczną. Pracuje kilka zespołów. Jedni pobierają serce, inni wątrobę, kolejni nerki czy rogówkę. Z punktu widzenia szpitala zgłaszającego dawcę najlepiej, by pobranie odbyło się późnym wieczorem lub nocą, kiedy większość sal operacyjnych nie pracuje. Rano, kiedy przez wiele godzin blokuje się sale operacyjne i przekłada planowane zabiegi, pacjenci mają pretensje. Raz-dwa razy w roku można sobie na to pozwolić, ale kilkanaście razy i w najmniej oczekiwanym czasie to dla personelu szpitala zbyt wiele. Można więc powiedzieć: "Rodzina dawcy nie zgadza się na pobranie narządów". I sprawa przestaje istnieć.

- To nieprawda, rodziny nie stwarzają problemów - zapewnia Elżbieta Orczyk z Olkusza, lat 48, ambasador rodzin dawców. W październiku 2005 r. jej mąż Jan miał wylew podpajęczynówkowy. Lekarze stwierdzili śmierć mózgu. - Powiedzieli mi, że mąż ma wszystkie organy zdrowe, i zapytali, czy mogą je pobrać - mówi pani Elżbieta. - Zgodziłam się od razu. To dziwne, bo kiedyś rozmawiałam o tym z mężem. Powiedział, żeby, jeśli coś mu się stanie, zabrano wszystko, co może komuś uratować życie. Lekarze pobrali nerki, rogówki, serce, trzustkę i wątrobę.

Dr Wilk: - Rozmowa lekarza z rodziną potencjalnego dawcy to klucz do sukcesu. Wystarczy, że podejdzie do niej z głębokim przekonaniem, iż walczy o słuszną sprawę, będzie cierpliwy i wyrozumiały, kompetentnie odpowie na wszystkie pytania. I zwykle dostanie zgodę. Zadaniem lekarza jest odkryć, co siedzi w zakamarkach ludzkiego sumienia, i wyzwolić dobre uczucia. Szpital może być nędznie wyposażony, ale gdy pacjenci znajdą w nim dobrych ludzi, współczujących lekarzy, w pełni im zaufają. Dlatego, jeśli chcemy stworzyć nowoczesny program donacji narządów, kluczem do niego powinni być ludzie.

Helena Zakliczyńska przyznaje: - Nikt nas nie uczył, jak rozmawiać z krewnymi zmarłych. Uczymy się na własnych błędach. Spośród nas Wilk jest najlepszy, robi to perfekcyjnie. Usiądzie z krewnymi, zapali z nimi papieroska, zaparzy herbatę, jest spokojny, wszystko cierpliwie wyjaśni.

Wilk: - Kiedy pojawia się dawca, wiszę na telefonie. Dzwonię do "Poltransplantu", prokuratury, ośrodków transplantacyjnych, by byli gotowi do przeszczepu. Potem koordynatorzy z klinik oddzwaniają, pytają o szczegółowe badania. Trzeba rozmawiać, rozmawiać, rozmawiać. Przez cały czas kontroluję, co się dzieje z dawcą, "leczę" jego narządy. A na korytarzu płacząca rodzina, która cały czas, do samego końca, dopytuje się: czy mózg naprawdę umarł? Jak po wycięciu narządów zmarły będzie wyglądał w trumnie? Jak załatwić formalności w urzędach? Co to jest śmierć? To normalne. Trzeba ich zapraszać do rozmowy, przygotować argumenty medyczne i ludzkie. Jeśli okażemy odrobinę zrozumienia, cierpliwości, możemy liczyć na zaufanie.

Lekarze opowiadają:

- W Opolu jeden anestezjolog dbał o dawców. Miał bardzo wiele pobrań. Ale wyjechał do Wielkiej Brytanii.

- W szpitalu w Bytomiu szef neurochirurgii pokłócił się z szefem anestezjologii i skończył się program donacji. Choć szpital ma duży oddział intensywnej terapii, ostatni raz pobrano w nim organy do przeszczepu 15 sierpnia 2004 r.!

- Znamy lekarza, który nigdy nie interesował się dawcami, nie rozmawiał z rodzinami zmarłych. Aż jego brat zachorował na serce i potrzebny był mu przeszczep - wtedy stawał na rzęsach. Prosił nas, byśmy szybko znaleźli pomoc. Gdy jego brat wyszedł ze szpitala, lekarz natychmiast przestał się dawcami interesować.

Klinika Anestezjologii Centralnego Szpitala Klinicznego w Katowicach zgłasza tylko dwóch-trzech dawców w roku. W grudniu 2006 r. pytaliśmy, dlaczego. - Więcej zmarłych nadających się na dawców nie mieliśmy - wyjaśniła nam jedna z lekarek i odmówiła dalszej rozmowy.

Ordynator rządzi niepodzielnie

W 1993 r. minister zdrowia powołał "Poltransplant" - ogólnokrajowy zespół ds. pobierania i przeszczepiania narządów. Przydzielił mu zadania organizowania i koordynacji, pobierania i przeszczepiania tkanek, prowadzenia Centralnego Rejestru Sprzeciwów, nadzorowania list osób czekających na przeszczep, gromadzenia danych o wykonanych zabiegach. I najważniejsze: zorganizowania sieci koordynatorów ds. przeszczepów, którzy w każdym szpitalu wyszukiwaliby potencjalnych dawców, dbali o nich, kontaktowali się z rodzinami.

Wilk: - W Polsce nie ma systemu koordynatorów. Pozyskiwanie narządów i tkanek do przeszczepów wymaga profesjonalnego zarządzania, a w Polsce mamy spontaniczne działania oparte na dobrej woli kilku, może kilkunastu ludzi. "Poltransplant" i wielu znanych transplantologów uważa, że dawstwo ma być, bo jest etyczne, a szpitale mają obowiązek o to zadbać. Każdy lekarz powinien więc zgłaszać potencjalnych dawców, informować rodziny o zamiarze pobrania narządów i walczyć z postępującą destrukcją organów, a rodziny zmarłych, z pełnym zrozumieniem, mają się godzić z takim postępowaniem.

Według autorów Narodowego Programu Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej na lata 2006-09, przygotowanym przez Ministerstwo Zdrowia, przyczyny zmniejszania się liczby dawców tkwią w sferze obyczajowej. W tekście proponuje się edukowanie lekarzy i społeczeństwa oraz przygotowanie materiałów dla mediów.

Wilkowi to już nie wystarcza: - Razem z kilkoma lekarzami, którym zależy na rozwoju transplantacji w Polsce, proponowaliśmy, by skorzystać z doświadczeń Włochów, Belgów i Hiszpanów, u których sytuacja też była dramatyczna. Stworzono więc miejsca dla koordynatorów ds. przeszczepów, ludzie zaczęli działać w dobrze zorganizowanej strukturze, poczuli się odpowiedzialni i liczba przeszczepów natychmiast wzrosła. Nasz pomysł nie spotkał się ze zrozumieniem. Wielu z nas chciało, by koordynatorami transplantacyjnymi były np. pielęgniarki (tak jest w Hiszpanii czy Holandii). W przeciętnym polskim szpitalu na oddziale jednak panuje ordynator. Czy będzie się liczył z pielęgniarką?

Sumienie by mnie zabiło

- Dlaczego panu tak zależy? - pytamy Wilka.

- Bo ja wiem? - doktor przez chwilę milczy. - Mam szacunek dla transplantologii i wierzę w tę metodę leczenia. Nie rozumiem kolegów stojących obok pacjenta, u którego podejrzewają śmierć mózgu, i pozostających obojętnymi. Dziwię się, że sumienie ich nie gryzie. Mnie by to zabiło. To nie rodziny zmarłych przeszkadzają, raczej niektórzy lekarze są konformistami. Chcą skończyć dyżur, iść do domu i nie mieć kłopotu na głowie. A przecież potrzebny jest ktoś, kto zostanie przy dawcy do końca. Przy takim podejściu nie da się rozwijać donacji. Trzeba od podstaw zbudować cały system.

Na początku kwietnia transplantolodzy zaapelowali do rządzących "o podjęcie działań mających nie dopuścić do zniszczenia w Polsce transplantacji jako metody leczenia".

Wiceminister zdrowia Jarosław Pinkas, któremu podlega "Poltransplant": - Przy całej tej burzy "Poltransplant" jest gdzieś z boku, nieobecny. To znak, że potrzebne są wielkie zmiany.

Od wybuchu afery w warszawskim szpitalu MSWiA, Ministerstwo Zdrowia zrobiło jednak niewiele. Zapowiedziało zorganizowanie szkoleń dla koordynatorów ds. przeszczepów. Podobne wcześniej przeprowadzał "Poltransplant". Nie czekając na odgórne decyzje, lekarze ze Śląska postanowili działać sami. Helena Zakliczyńska i Jarosław Wilk opracowali program na rzecz przeszczepów - skoro główną przyczyną kryzysu w transplantologii jest brak dobrego zarządzania, to właśnie chcą zmienić. Przynajmniej w jednym regionie.

Pierwszy krok to powołanie i przeszkolenie koordynatorów ds. przeszczepów w największych śląskich szpitalach. Do ich zadań będzie należało zgłaszanie zmarłych dawców. Drugi krok to wypracowanie standardów: szpital, który zgłasza dawcę, i szpital biorcy muszą się podzielić zadaniami, np. ustalić, kto rozmawia z prokuraturą, kto załatwia transport. Trzeci i zasadniczy krok to seria szkoleń dla lekarzy, pielęgniarek i ratowników medycznych oraz kampania społeczna. Wszystko to za pieniądze Unii Europejskiej. - W Hiszpanii się udało - przekonuje Zakliczyńska.

Dajcie mi szansę

Henryk Orliński ma 53 lata, w rybnickim szpitalu czeka na nowe serce. Uważnie śledzi doniesienia o nieuczciwych lekarzach: - Dla takich jak ja kolejna afera to dramat. Boją się nasze rodziny, a najbardziej chyba lekarze, że ktoś ich oskarży. Wiem, że od tego wszystkiego przeszczepów jest coraz mniej, a przecież dla takich jak ja to jedyna nadzieja na życie. Ktoś nam ją odbiera. Boję się, że przez te złe wieści w ogóle zakaże się u nas przeszczepów. Trzeba więc jakiejś szybkiej reakcji, by przełamać kryzys. Mam kochanych bliskich, czteroletnią wnuczkę Wiktorię - chcę się jeszcze nimi nacieszyć.

Nie traci wiary w lekarzy: - Było już dla mnie serce. Ze szpitala w Rybniku zawieźli mnie do Śląskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu. Tam robiono mi jedno badanie za drugim. Okazało się, że jestem w złej formie i przeszczep może się nie udać. Odesłali mnie z powrotem do Rybnika. Sam się przekonałem, że lekarzom nie chodziło o pieniądze, ale o mnie.

JUDYTA WATOŁA jest dziennikarką katowickich stron "Gazety Wyborczej", zaś DARIUSZ KORTKO szefem katowickiej redakcji "GW" oraz współautorem książki "Dobry zawód. Z lekarzami rozmawiają Krystyna Bochenek i Dariusz Kortko" (Znak 2005).