Ten wywodzący się z majętnej i dobrze sytuowanej rodziny wysoki rangą dyplomata, a także koneser i kolekcjoner sztuki, pozostawił po sobie 12 tomów dzienników, bujną korespondencję i pieczołowitą dokumentację kolekcjonerską, które, poddane wnikliwej analizie przez autora, stały się podstawą do stworzenia biografii. Pozornie spójny autoportret, wyłaniający się z jego zapisków, Michał Mencfel poddaje krytycznej analizie, tropiąc pęknięcia i rysy, uwypuklając i podkreślając rozterki swojego bohatera. Jako szczególnie interesujący jawi się „tożsamościowy” konflikt Raczyńskiego, który ostatecznie wyrzeka się polskości, na zawsze jednak pozostaje obcym w Berlinie i Prusach.

Monografia podzielona jest na trzy części, poświęcone kolejno: okresowi kształtowania się osobowości Atanazego i początków jego kariery; poczynaniom na polu dyplomacji i polityki; działalności mecenasowskiej i kolekcjonerskiej. Liczne cytaty z dzienników i korespondencji opatrzone są komentarzem wyjaśniającym kontekst epoki, tłumaczącym postępowanie Raczyńskiego, nierzadko kontrowersyjne lub niezrozumiałe z dzisiejszego punktu widzenia. Jak przystało na książkę wychodzącą spod pióra historyka sztuki, sporo uwagi poświęcone zostało Raczyńskiemu estecie: kolekcjonerowi i mecenasowi sztuki, a także artyście. Ten najbardziej dziś znany element działalności hrabiego, choć opisany ciekawie i detalicznie, w najmniejszym stopniu tłumaczy kręte ścieżki jego biografii, gdyż pozbawiony jest dramatycznego rysu właściwego opowieści o życiu politycznym i prywatnym (co oczywiście trudno uznać za zarzut).

Autor monografii nie ulega pokusie łatwego oskarżenia Raczyńskiego o koniunkturalizm czy karierowiczostwo, ale usiłuje odpowiedzieć na pytania o przyczyny określonych wyborów, ostatecznie prezentując go jako uwikłanego w historię idealistę o skomplikowanej i bogatej osobowości. Bez względu na to, czy po lekturze zgodzimy się z tą pochlebną opinią autora, pierwsza tak obszerna biografia tej niewątpliwie barwnej postaci skłania do refleksji nad „trudną polską pamięcią” o Atanazym Raczyńskim i wielu jemu podobnych w dziejach Polski. ©

Michał Mencfel, ATANAZY RACZYŃSKI (1788–1874). Biografia Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016