Do wszystkiego Izraela

Twarzą w twarz mówił z pośrodku ognia. Prorok tak oto nad Jordanem przypomniał ludowi dziesięcioro przykazań zaczynające się od słów: „Jam jest Pan, Bóg twój, którym cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli”. Wokół nich toczy się być może najpoważniejszy spór intelektualny w judaizmie. A spór nie jest i nie był czymś akcydentalnym, a tym bardziej kłopotliwym. Należy do istoty religii, jak do jej istoty należy wysiłek intelektualny, umiejętność dobrej argumentacji.

Myśliciele zastanawiali się, jak możliwy jest nakaz miłości Boga i bliźniego, gdy często nam jej brakuje i serca nasze są zmęczone. Odpowiedź była następująca: w modlitwie „Słuchaj, Izraelu” słowo „słuchaj” należy rozumieć również jako „zrozum”, a więc słuchanie oznacza wczytywanie się w Torę, poznawanie Boga. A poznając Go, poznając Jego słowa, wzmacniamy w sobie uczucie miłości. Judaizm, mam wrażenie, domaga się wiedzy, pracy umysłu, studiowania. Prostaczkowie nie mają w nim uprzywilejowanego miejsca, nazywani się ludźmi ziemi, a sam odruch serca, nawet najbardziej szlachetny, nie może być wszystkim, nie może zastąpić godzin spędzonych na badaniach Słowa.

Dwa w judaizmie były rozumienia Boga. Pierwsze zaprezentował Majmonides, filozof, wielki znawca Arystotelesa. On to uczył nas, że podstawą wszelkiej wiedzy jest zrozumienie, że istnieje Pierwszy Poruszyciel, który pozwolił wszystkiemu zaistnieć. Gdyby Go nie było (wyobraźmy sobie), to nic nie mogłoby istnieć. Gdyby założyć, że nic nie istnieje, On sam mógłby być. Uznanie tej prawdy, uczył żydowski filozof, jest pozytywnym nakazem, który zawarty jest w słowach: „jestem Panem, waszym Bogiem”.

Całkiem odmiennego zdania był poeta i myśliciel z przełomu XI i XII w. Juda Halevi. On to napisał po arabsku księgę (za kilka lat ukaże się po polsku) „Chazarzy”, o tym jak chazarski król Bulan, mając do wyboru chrześcijaństwo, islam i judaizm, wybrał ten ostatni. Poeta przedstawia swoją religię w wyobrażonej rozmowie między rabinami i królem. Wedle Haleviego najważniejsze jest stwierdzenie: wierzę w Boga Abrahama, Izaaka, Jakuba, który wyprowadził dzieci Izraela z Egiptu czyniąc znaki i cuda, który żywił ich na pustyni, dał ziemię i w sposób cudowny doprowadził na brzeg Jordanu. Bóg w słowach pierwszych nie mówił: „jestem Bogiem, stwórcą ziemi i nieba”, ale: „jestem Bogiem, który wywiódł swój lud z domu niewoli”.

Na czym polega różnica podejścia filozofa i poety? Pierwszy pokazuje uniwersalny wymiar istnienia Adonaj dostępnego wszystkim, nie-Żydom i Żydom. Bóg stoi u początku życia. Poznaje się Go przez naukę, podziw i zdumienie. (Pisał Wittgenstein: nie to, jak funkcjonuje świat, ale to, że jest, uznaję za cud). Ów Bóg filozofów objawia się imieniem Elochim.

W Torze, uczy Halevi, poznajemy Boga uwikłanego w historię jednej rodziny, jednego narodu. Wkracza w historię. Zawiera przymierze. Owo przymierze jest po wielekroć bardziej złożone niż przymierze noahickie. Filozof odwołuje się do metafizyki, poeta jest bardziej wrażliwy na to, co konkretne, szczególne, co stanowi o profetycznym wymiarze judaizmu i roli Boga w historycznym dramacie ludu przymierza. Oba podejścia są prawdziwe, choć przyznam, że myślenie Haleviego zdaje się bliższe biblijnemu dziedzictwu. ©