Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Zakład psychiatryczny w Gugging, gdzie w "Domu Artystów" przebywają chorzy parający się sztuką. Szary Dom, czyli siedziba Wydziału Karnego Sądu Krajowego w Wiedniu; w jednym z jego pomieszczeń za czasów nazizmu 1184 osoby położyły głowę pod ostrze gilotyny. Schronisko dla bezdomnych przy Meldemannstrasse, w którym na początku wieku mieszkał niejaki Adolf Hitler i które nadal pełni pierwotną funkcję. Wieża Pomyleńców, zwana Babą Drożdżową cesarza Józefa II, ukryta w zabudowaniach Szpitala Ogólnego i mieszcząca kiedyś cele dla chorych psychicznie, a dziś - Muzeum Anatomopatologiczne... Od razu widać, że podróż, do jakiej zaprasza nas autor, biegnie raczej poza utartymi szlakami. I nawet gdy zawędrujemy do najsłynniejszej budowli Wiednia, czyli katedry św. Szczepana, albo do Muzeum Historii Wojska w wiedeńskim Arsenale, poznawać je będziemy z innej niż dotąd perspektywy.
Gerhard Roth, pisarz austriacki urodzony w 1942 r. w Grazu, znany był u nas dotąd z łamów "Literatury na Świecie" i opowiadań w antologiach. "Podróż do wnętrza Wiednia" jest pierwszą jego książką po polsku. Ten zbiór dziesięciu esejów, wydany w oryginale w 1991 r., stanowi siódmą i ostatnią, a zarazem bardzo istotną część wielkiego prozatorskiego projektu zatytułowanego "Archive des Schweigen", czyli "Archiwa milczenia". Pierwsza powieść cyklu ukazała się w roku 1980; obecnie autor kończy cykl kolejny, rozpoczęty w 1995 r. i zatytułowany "Orkus".
Wędrówka do miejsc nieobecnych na turystycznej mapie, których samo istnienie bywa wypierane ze świadomości, opisana rzeczowym językiem sprawozdawcy, ma, jak się zdaje, cel podwójny. Przede wszystkim wydobywa ciemne, wstydliwe, często przemilczane wątki austriackiej przeszłości, takie jak stosunek do Żydów ("Requiem dla Leopoldstadt"), jak tradycje sojuszu ołtarza z tronem, militaryzm i skłonność do tłumienia niezależnej myśli, szeroka akceptacja społeczna nazizmu, i ukazuje ich współczesne echa. Chodzi jednak także o problem bardziej uniwersalny: o dotarcie do granicznych obszarów człowieczeństwa, do ludzi, których izoluje nie tylko ich własne cierpienie, ale przede wszystkim nasza niechęć do zmierzenia się z nim; o świat poniżonych, wykluczonych, poddanych społecznej represji. W tej demaskatorskiej pasji znać wpływ nie tylko Freuda, ale i Michela Foucault.
W finale szkicu o Wieży Pomyleńców, którą wypełniają preparaty anatomiczne dokumentujące rozmaite "wady rozwojowe", autor cytuje Simone Weil. Szukając tajemnicy sugestywnego oddziaływania malowanych przez Velázqueza wizerunków dworskich błaznów i kalek, francuska filozofka wysnuła domysł, że malarz odsłonił po prostu pewną właściwość portretowanych, którzy "za cenę bezmiernego poniżenia", pozbawieni nie tylko społecznego uznania, ale w oczach ogółu także ludzkiej godności, poznali prawdę - czystą, wyraźną, głęboką, istotną. Jeśli tak - kontynuuje tę myśl Gerhard Roth - to trudno się dziwić, że podobne im istoty "zamyka się, przykuwa łańcuchami, poddaje terapii... klasyfikuje, opisuje, inwentaryzuje, spycha na margines i przechowuje". Bowiem "prawda może być w świecie tylko niema i zamknięta za murami, jak spreparowany obiekt badań w Wieży Pomyleńców, ponieważ boimy się żyć z nią twarzą w twarz".
To książka mocna i sugestywna, tym mocniejsza zresztą, im bardziej autor ogranicza się do beznamiętnej z pozoru relacji, podbudowanej szczegółami historycznymi i danymi statystycznymi. Zbuntowana przeciw tradycji austriackiej, a przy tym mocno w niej na rozmaite sposoby osadzona - mimo że Jörg Haider, osławiony populistyczny polityk, zaliczył Rotha do grupy twórców, którzy "kalają własne gniazdo"... (Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006, s. 214. Przekład - jak zwykle świetny - Małgorzaty Łukasiewicz. Książka wydana w ramach kolekcji niemieckojęzycznej literatury współczesnej "Schritte/Kroki" pod redakcją Jacka St. Burasa i Carla Holensteina.)
Lektor
