Przekleństwa cnoty

"Wątpliwość" wskazuje na nieoczywistość ludzkich historii. Nie przyznając nikomu racji absolutnej, bierze stronę bohaterów drugiego planu: matki rzekomo molestowanego chłopca i młodej nauczycielki w habicie.

03.03.2009

Czyta się kilka minut

Jak postąpić, gdy nie ma pewności?" - zastanawia się głośno podczas niedzielnej homilii ksiądz Flynn grany przez zwalistego Philipa Seymoura Hoffmana. Jest rok 1964 - minęło niewiele czasu od zamachu na Roberta Kennedy’ego, gdzieś daleko toczy się wojna w Wietnamie, Sobór Watykański II jeszcze nie zakończył obrad. Wiele z dotychczasowych pewności musi ulec zachwianiu. Ksiądz z nowojorskiego Bronxu czuje w powietrzu powiew tych zmian. Zwłaszcza że przyszło mu pracować w oblężonej twierdzy starego porządku - surowej katolickiej szkole prowadzonej przez kostyczną siostrę Aloysius.

Meryl Streep zagrała tę rolę na granicy karykatury: spowita w urzędową czerń, z zasznurowanymi ustami, zastygłą twarzą-maską, z tubalnym głosem zdolnym pognębić każdego. Z początku można się wystraszyć nie tyle samej siostry, jakby wziętej z typowego thrillera, ile raczej kierunku, w którym niechybnie zmierza film Shanleya - w sposób toporny przeciwstawiając "stare" i "nowe", uosabiane tu przez nieludzką zakonnicę i poczciwego kapłana. Przez zasuszoną ascetkę, dla której piosenki o bałwanku wydają się zbyt pogańskie, by umilić szkolne jasełka, i jowialnego smakosza, folgującego zmysłom za suto zastawionym stołem. Nie tędy jednak biegnie droga, którą podąża Shanley i jego aktorzy. Ziarno wątpliwości zostaje zasiane, jak tylko zdążymy zająć stanowiska. Jak tylko wejdziemy w role sekundantów w tym pasjonującym pojedynku, w którym nie będzie wygranych.

Siostra Aloysius oskarża księdza o molestowanie seksualne czarnoskórego ucznia. W serdecznych gestach wobec rasowego odmieńca dostrzega ohydne zgorszenie. Wiele jeszcze lat upłynie, zanim w zachodniej kulturze zapanuje zbiorowa histeria, na każdym kroku węsząca pedofilskie ciągoty. Jednakże siostra dyrektor, choć nie może mieć pewności co do swoich obserwacji, ma za to święte przekonanie, że musi kryć się za nimi coś zdrożnego. Nie dowiemy się, skąd w niej tyle niechęci wobec księdza. Zbyt postępowy i otwarty? Nazbyt lubiany przez uczniów? A może po prostu mężczyzna, przypominający o niegdysiejszej krzywdzie? Albo konkurent w walce o władzę w kościelnej hierarchii?

Shanley w swoim filmie rozdaje karty, ale jednocześnie coraz to kwestionuje swoje rozdanie. Skąd mordercza determinacja siostry Aloysius? Co tak naprawdę ukrywa ksiądz Flynn? Czy dwunastoletni Donald rzeczywiście jest w tym wszystkim ofiarą księdza? Jaką w tym rolę odgrywa matka chłopca rozdarta między osaczającymi ją zewsząd rasowymi i seksualnymi uprzedzeniami a troską o dziecko? Kim jest wreszcie młodziutka Siostra od Świętego Jakuba, wciągnięta w aferę przez przełożoną? Czy ulegnie sugerowanemu jej złudzeniu i oskarży księdza? Przytłacza ta ilość pytajników - przed nami bowiem film, w którym walczą o swoje nie tylko ludzie i ich racje, ale także pewność i wątpliwość: dwie cnoty, a zarazem dwa przekleństwa, w zależności od tego, jaki użytek z nich zrobić.

Intryga, którą rozkręca Shanley, uderza z taką mocą, bo w rzeczywistości jest czymś znacznie więcej, niż się wydaje. Posługując się niedopowiedzeniem, stawia pytania o autentyczność naszych najżarliwszych przekonań. Niejeden z nas w finałowej scenie, w której Streep pokazuje, jak pęka w jej bohaterce pancerz inkwizytorki, dostrzeże też pytanie o autentyczność całej jej wiary, zbudowanej na fundamencie dość kruchym, bo złożonym niemal wyłącznie z podejrzeń i kontroli. Jednocześnie postać księdza Flynna nie chce wpasować się w łatwe wyobrażenia o ofierze fanatycznej krucjaty.

Jeden z najbardziej fascynujących momentów jego konfrontacji z siostrą Aloysius ma miejsce wówczas, kiedy kapłan - winny czy niewinny - zabrania siostrze dyrektorce samodzielnego prowadzenia śledztwa. Być może Flynn jest dzisiaj lepszy od swojej historii, ale jego postawa staje się w tym momencie tak samo podejrzana jak nadgorliwość tropiącej go zakonnicy. Film "Wątpliwość" wskazuje bowiem na pogmatwanie i nieoczywistość ludzkich historii. Nie przyznając żadnemu z głównych bohaterów racji absolutnej - ani zacietrzewionej Aloysius, ani kluczącemu Flynnowi - film bierze stronę bohaterów drugiego planu: stronę matki rzekomo molestowanego chłopca i młodej nauczycielki w habicie.

Każda z nich inaczej postrzega winę i krzywdę, każda usiłuje na swój sposób wydobyć się ze swej biernej roli. Pierwsza oparła swoją pewność na bezwarunkowej miłości do syna; druga na gruncie posłuszeństwa i wiary. Obie będą zmuszone przeżyć moment otrzeźwienia.

Jeśli jednak jakaś racja w tym filmie ostatecznie zwycięża, będzie nią wyłącznie ich racja: zwyczajne, ludzkie współczucie, wsparte rozumnym rozpoznaniem dokonującej się manipulacji.

***

W filmie Shanleya wyczuwa się teatralne korzenie. Scenariusz (będący adaptacją jego nagrodzonej m.in. Pulitzerem sztuki teatralnej) to w istocie scenariusz dla czterech aktorów - nie przypadkiem nominowanych w tym roku do Oscara. Ich smakowite kreacje z jednej strony przytłaczają całą fabularną konstrukcję, ale jednocześnie wnoszą do filmowego dramatu jeszcze większą gęstość. Tworzą przy tym rozległą przestrzeń dla naszych przemyśleń - o mechanizmie plotki i oskarżenia, ale też o prawdzie, która czasem wyzwala demony.

WĄTPLIWOŚĆ (Doubt) - scen. i reż. John Patrick Shanley, zdj. Roger Deakins, muz. Howard Shore, wyst. Meryl Streep, Philip Seymour Hoffman, Amy Adams, Viola Davis i inni. Prod. USA 2008. Dystryb. Forum Film.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Krytyczka filmowa „Tygodnika Powszechnego”. Pisuje także do magazynów „EKRANy” i „Kino”, jest felietonistką magazynu psychologicznego „Charaktery”. Współautorka takich publikacji, jak „Panorama kina najnowszego”, „Szukając von Triera”, „Encyklopedia kina”, „… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 10/2009