George Monbiot: Niewiele. Może jedynie to, że w wielu gajach oliwnych owoce zbiera się nocą [zachowują dzięki temu lepszy aromat i nie trzeba pracować w upale – red.] albo przy użyciu maszyn do potrząsania drzewem, albo ogromnych odkurzaczy próżniowych, które wciągają nie tylko oliwki, ale np. gniazda ptaków wraz z lokatorami. Może akurat w tym rejonie Grecji tak nie robią.
Nie tylko zjadacz oliwy. Wyżywienie 8 miliardów ludzi mniej przypomina uprawę domowego ogródka, a bardziej nowoczesną fabrykę pełną nowych technologii, norm i taśm produkcyjnych. Często tego nie wiemy, jeszcze częściej – nie chcemy wiedzieć.
Oba te wynalazki – laptop i masowo produkowany owoc – mają podobny poziom komplikacji. Wielu ludzi kreśli czarno-biały podział: „zła, nieekologiczna wielka uprawa i dobry mały rolnik sprzedający swoje płody rolne na pobliskim targu”. To droga donikąd. Oczywiście, lokalność jest ważną częścią systemu produkcji żywności – daje miejsca pracy, nie poddaje się tak mocno presji korporacji, zwiększa różnorodność na rynku, ale...
Ani go nie wykarmią. Nasze miasta są tak duże, że nie da się ich wyżywić lokalną produkcją. Musimy polegać na tym, co wyrośnie na wielkich, pustych i żyznych obszarach naszej planety: rosyjskich stepach, ukraińskich czarnoziemach, kanadyjskiej i amerykańskiej prerii, w brazylijskim interiorze. Gdyby ustalić, że człowiek może jeść tylko to, co wyrośnie mniej niż 100 kilometrów od jego domu, nie przeżyłaby nawet połowa ludzkości. Minimalny dystans „od pola do stołu”, który pozwoli wykarmić wszystkich, to 2,2 tys. kilometrów.
Wprost przeciwnie: sam to robię i uważam za piękne i satysfakcjonujące hobby. Takie hobby ma naturalnie dużo większy ślad węglowy w przeliczeniu na kilogram owoców niż profesjonalna uprawa, ale nawet nie o to chodzi. Wszystkie ludzkie zabudowania zajmują 1 procent planety. Potrzebujemy fabryk jedzenia, tylko że działających zupełnie inaczej niż dzisiaj. Opowiadanie bajek o miejskim rolnictwie w dyskusji o bezpieczeństwie żywnościowym tylko zaciemnia obraz.
Dla tej pierwszej sprawy poświęciliśmy dwie pozostałe. To, co dzieje się w środowisku, kryzys bioróżnorodności, widzimy od lat. Kryzys w trzeciej kwestii – bezpieczeństwa – dostrzegamy dopiero od niedawna. Sprowadza się on do tego, że na całym świecie zaczynamy jeść to samo.
Ale jeśli wejdziesz do marketu w Tajlandii, São Paulo czy Nairobi, zobaczysz bardzo podobne produkty, a na etykietach nazwy tych samych firm. Wybór jest ogromny, tyle że jednakowy na całym świecie. Dążymy do standardowej globalnej diety.
Wszystko, czego dotykamy w tej rozmowie, ma dobre i złe strony. Dobra jest taka, że pozwala wielu ludziom (tym, których na to stać) na zdrowszą, bardziej zróżnicowaną dietę niż w czasach, kiedy jedliśmy tylko to, co było dostępne w bliskiej okolicy.
Zła jest taka, że na poziomie całego systemu żywnościowego tego wyboru praktycznie się pozbyliśmy, a to ogromne ryzyko. Tak złożonym układom, jak system żywnościowy czy bankowy, bezpieczeństwo zapewniają dwie rzeczy: zróżnicowanie i „zbędne” części.
Dość powiedzieć, że dzisiaj 60 proc. kalorii na całym świecie czerpiemy z czterech gatunków roślin: pszenicy, ryżu, kukurydzy i soi. Ale nie chodzi tylko o to, co jemy, ale też, jak to obrabiamy i sprzedajemy. Nasze jedzenie jest w jednym z tysięcy identycznych terminali przeładowywane z ciężarówki na identyczne wagony, potem na identyczne statki, płynie przez pół świata, by wylądować na dokładnie takiej samej ciężarówce.
Ta standaryzacja jest coraz mocniejsza na każdym etapie. Korporacje, które karmią miliardy ludzi, realizują bardzo podobne strategie, ubezpieczają się i kredytują w podobnych miejscach. Szlaki handlowe przechodzą przez kilka konkretnych punktów – wystarczy spojrzeć, jakie zamieszanie w światowym handlu wywołało zablokowanie Kanału Sueskiego przez kontenerowiec Ever Given w 2021 r.
Być może. Żywność na świecie warto traktować jak system złożony – tak samo jak system finansowy, ludzki mózg czy ocean. Naukowcy od dawna badają, jak w układzie tak pełnym wzajemnych powiązań i zależności (często nam nieznanych) przewidzieć jakiś wstrząs czy zmianę. Zaczyna się od usuwania „niepotrzebnych” (z punktu widzenia wydajności) hamulców, procedur, nieoptymalnych strategii. Potem, i to już widzimy, system wpada w drgawki, a efekty jego pracy stają się bardzo nieregularne. Spójrzmy tylko na ceny zbóż w ostatnich dwóch latach. Podobnie gwałtowne skoki widzieliśmy w sektorze bankowym przed upadkiem Lehman Brothers w 2008 r. Tamten kryzys udało się rozwiązać zastrzykami pieniędzy dla banków. Z jedzeniem nie byłoby tak prosto.
Potrzebujemy zdrowej żywności, na tyle taniej, by każdego było na nią stać, i wysokich plonów z hektara, aby wyżywić świat bez konieczności pokrywania całej planety polami uprawnymi. Jej uprawa nie może wyjaławiać gleby, bo wtedy musimy zalewać ją nawozami lub pozostawiać odłogiem na lata. Technologie, które wybieramy, powinny być na tyle proste i tanie, żeby mogli z nich korzystać drobni rolnicy, i mocno zróżnicowane. Myślę, że to wykonalne.
Widzę te protesty jako niestandardową i bardzo skuteczną strategię lobbingową. Rzadko która branża wykorzystuje protesty uliczne do obrony swoich przywilejów, żądając rozwiązań ewidentnie szkodliwych dla środowiska i reszty społeczeństwa. To ewidentnie działa. Komisja Europejska w zasadzie poddaje kluczową reformę bez walki, bo politycy w całej Unii drżą teraz o każdy głos.
Chyba uwierzyliśmy, że to walka o przetrwanie europejskiego rolnictwa. A przecież nawet jeśli zależy nam na ochronie środowiska, chcemy by rolnictwo przetrwało, bo żadna inna branża nie jest tak dobrze osadzona w naszej wyobraźni. Od dziecka czytamy książeczki, w których krowa na farmie robi „muuu”, gęś wesoło gęga, a kura dziobie ziarenka. Nie ma znaczenia, że to wszystko od dawna już tak nie wygląda.
Tak naprawdę dzisiaj nie decydujemy o końcu europejskiego rolnictwa. Decydujemy o tym, jak ono ma wyglądać, skoro dalej ma do tej branży trafiać jedna trzecia unijnego budżetu – publicznych pieniędzy. Oczekiwanie, że w zamian za to rolnicy będą realizować pewien interes społeczny, jest uczciwym postawieniem sprawy.
A potem od 2017 r. linia na wykresie zaczęła piąć się do góry. Najszybciej w Południowej Azji – regionie, który produkuje mnóstwo żywności.
To kolejna droga donikąd. Oczywiście, że marnujemy i warto z tym walczyć, ale do pewnych granic. Myślenie, że zaraz zaprojektujemy system, który dostarczy jedzenie ośmiu miliardom ludzi i nic po drodze nie zgubi, to bujanie w obłokach.
Chyba że zatrzymamy największe marnotrawstwo żywności na świecie: masową hodowlę zwierząt.
Od dawna wiemy, że masowa hodowla zwierząt ma katastrofalny wpływ na klimat i środowisko. Rzadziej myślimy o tym jak o marnowaniu jedzenia, ale dokładnie tak jest. Jedna trzecia kalorii z naszych zbóż staje się paszą dla zwierząt, dodatkowo dwie trzecie ziemi rolnej na całej planecie przeznaczyliśmy na wypas. W Wielkiej Brytanii ludzie zajmują 7 proc. ziemi, a pastwiska – ponad połowę. Gdyby wylądowali tu kosmici, za gatunek dominujący mogliby uznać owce.
Oczywiście, pomysłów na jedzenie przyszłości jest więcej – np. mięso komórkowe czy hodowla owadów. Ten, o którym pan wspomina, to technologia precyzyjnej fermentacji. Dr Pasi Vainikka z Finlandii, założyciel firmy Solar Foods, pracuje z bakteriami, które odżywiają się wodorem. Można je rozmnażać w specjalnych bioreaktorach, ususzyć i dostać odżywczą „mąkę”, pełną białka. Jadłem, polecam, naleśniki były pyszne.
Dostalibyśmy pół świata z powrotem. Przykład: powierzchnia upraw soi w USA jest dziś większa niż terytorium Włoch. Taką samą ilość białka dałaby nam „uprawa” bakterii o powierzchni 21 tys. hektarów [to odrobinę więcej niż powierzchnia Świnoujścia – red.].
Dlatego tak chętnie straszą nas tym rolnicze korporacje. W rzeczywistości fermentacja to proces o wiele starszy niż ludzkość, nic niezwykłego. W tej rozmowie skupiamy się na tym, jak wyżywić planetę, ale dodam coś jako kucharz i smakosz: wiele z tych technologii ma potencjał, by stać się czymś znacznie więcej niż tylko ekologicznym zamiennikiem mięsa. Mogą z nich powstać smaki, których sobie nie wyobrażamy – tak jak camembert był niewyobrażalny dla pierwszych ludzi, którzy schwytali dzikiego tura.
To kolejna lekcja z teorii systemów złożonych: zmiana często nie zachodzi stopniowo, tylko jest nagłym przechyłem. Najpierw przez dekady mówimy sobie „to niemożliwe”, „ta sprawa jest beznadziejna”. Później docieramy do jakiegoś punktu krytycznego i zanim się zorientujemy, kilka lat później mówimy: „to było nieuchronne”. Tak było z równouprawnieniem kobiet, równością małżeńską w większości Europy czy zakazem palenia w miejscach publicznych. Pamiętam, jak w Wielkiej Brytanii nie mogłeś dojrzeć drugiego końca sali w restauracji, bo było siwo od dymu. Ludzie uważali prawo do palenia za świętość. Dzisiaj palacze kryją się gdzieś za rogiem jak licealiści i nie potrafimy sobie nawet wyobrazić, że może być inaczej.
Nie wiem, czy ze zmianą społeczną zdążymy przed zmianami klimatycznymi. Widzę, jak ciężki to proces. Ale też nie daję sobie wmówić, że obecny system jest nie do ruszenia. Zawsze się uśmiecham, kiedy słyszę, że to się nie uda, bo ludzie są przyzwyczajeni do swojego jedzenia. Owszem, czasem nam się wydaje, że lubimy jeść tak jak nasze prababcie i pradziadkowie. Zastanówcie się na spokojnie: co z waszej diety wasza prababcia by w ogóle rozpoznała? Co uznałaby za „jedzenie”? Co pojawiało się regularnie na jej stole? Awokado? Sery? Ryż? Może się okazać, że prawie nic. Dlatego nie daję sobie wmówić, że zmiana jest niemożliwa, bo przecież widzę ją na swoim talerzu.
Upiekę pszenne placki i zrobię do nich pastę ze smażonej czarnej fasoli. Dodam trochę kukurydzy i ostry sos pomidorowy. Do tego pomidory, świeży ogórek, kolendra i czosnek. Smacznego!
George Monbiot jest brytyjskim dziennikarzem, publicystą i działaczem ekologicznym. Stały felietonista dziennika „The Guardian”. Książka „Regenesis. Jak wyżywić świat nie pożerając planety” ukazała się nakładem Wydawnictwa Krytyki Politycznej.
„Wydaje się, że największym problemem, przed którym stoi globalny system żywnościowy, jest on sam” – to cytat z książki G. Monbiota „Regenesis. Jak wyżywić świat nie pożerając planety”. I kilka faktów z tejże:
Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Masz konto? Zaloguj się
365 zł 95 zł taniej (od oferty "10/10" na rok)
