W niepublikowaniu kryjesię cudowny spokój”, powiedział w wywiadzie dla „New York Timesa”J.D. Salinger. W tym samym wywiadzie autor najsłynniejszej amerykańskiej powieści, „Buszującego w zbożu”, przyznał, że kocha pisać, ale zamierza robić to tylko dla siebie – publikowanie nazwał okropną ingerencją w prywatność.
Po swojej pierwszej genialnej książce, wciąż sprzedającej się w liczbie paruset tysięcy egzemplarzy rocznie, spod jego pióra wyszły nieliczne opowiadania, z których jedynie część ujrzała światło dzienne. Taka próba zatrzymania dla siebie stanu pisania pozbawionego oceny zdarza się jednak w historii literatury rzadko. Częściej „autorzy jednego przeboju” to ci, których kolejne utwory okazały się słabsze od tego niosącego sławę, więc świat puścił je w niepamięć.
Niektórym, jak Borysowi Pasternakowi, który za swoją jedyną powieść, „Doktora Żywago”, otrzymał Nagrodę Nobla, możliwość stworzenia kolejnych fabuł nie była dana. Gdyby historia obeszła się z nim łaskawiej, być może zdołałby powtórzyć sukces swojego powieściowego debiutu – nagonka polityczna ZSRR przyczyniła się jednak do jego śmierci zaledwie trzy lata po premierze „Doktora Żywago”.
Z kolei Emily Brontë, podobnie jak Salinger, ceniła sobie prywatność i była niechętna publikacjom, jak również ujawnianiu swojej tożsamości – „Wichrowe wzgórza” zostały pierwotnie opublikowane pod męskim pseudonimem. Tak samo jak Pasternak nie miała jednak szans, by napisać coś więcej: zmarła przedwcześnie w wieku zaledwie 30 lat.
Istnieje parę mitów związanych z pisaniem książek. Mój ulubiony, o XIX-wiecznym rodowodzie, chętnie wyzyskiwany przez kinematografię, ukazuje pisarza – raczej mężczyznę – jako niedojdę niezdolną do wykonania najprostszych przyziemnych czynności. Inne z chętnie powtarzanych wyobrażeń o pisaniu nadają szczególną wagę drugiej książce. Podczas gdy błyskotliwy debiut mógł być dziełem przypadku, kolejne utwory już nie.
Dlatego też zwykło się uważać, że to druga książka jest – jeśli nie najważniejszą – to przynajmniej równie ważną jak debiut publikacją w karierze. Takie postawienie sprawy ma z kolei swoje konsekwencje, które zostały zebrane pod nazwą Syndromu Drugiej Książki (po angielsku Second Novel Syndrom, w skrócie SNS). Ów syndrom oznacza przede wszystkim niemożność poradzenia sobie z presją wokół kolejnego dzieła prowadzącą do twórczej blokady.
Autorzy i autorki doskonałych debiutów, próbując przeskoczyć poprzeczkę umieszczoną wysoko przez swoje pierwsze dzieło, utykają w literackim czyśćcu, w którym żadna myśl nie jest dostatecznie oryginalna, a żadna fraza wystarczająco dobra, by przelać ją na papier. Stąd już tylko krok do pozostania autorem jednego przeboju (po angielsku One-Hit Wonder, w skrócie OHW) i dwa kroki od konieczności udzielenia negatywnej odpowiedzi na pytanie stawiane ochoczo przez krytykę: czy twórca posiada w sobie więcej niż jedną opowieść.
Na szczęście pisanie drugiej książki ma także swoje zalety – pozwala bazować zarówno na doświadczeniu tworzenia pierwszego utworu, jak i czerpać siłę z pozytywnych opinii na jego temat. Tak było w przypadku Barbary Sadurskiej i Łukasza Barysa, którzy podobnie jak ja, w 2022 r. opublikowali swoje drugie książki. Autorka doskonale przyjętej „Mapy”, uhonorowanej jednym z najważniejszych laurów dla debiutantów – Nagrodą Gombrowicza, zwraca uwagę na to, że pozytywny odbiór pierwszej książki zrodził presję, aczkolwiek – gdyby nie on, kolejny utwór nigdy by nie powstał. Nad „Czarnym hetmanem” Sadurska pracowała prawie dwa lata. Z kolei Łukasz Barys, nagrodzony Paszportem „Polityki” w wieku zaledwie 24 lat za swój prozatorski debiut „Kości, które nosisz w kieszeni”, docenia, jak wiele nauczył się w trakcie pisania pierwszej książki, co pozwoliło mu sprawnie (w pół roku!) ukończyć drugą.
Zagraniczne strony kursów Creative Writing przynoszą wiele ciekawych porad, jak uporać się ze słynnym SNS. Powtarza się w nich konieczność posiadania planu i szkicu fabuły, jak również wypracowanie we własnej psychice rozmaitych murów i zapór, które nie pozwolą, by strach przed zaprzepaszczeniem tego, co udało się osiągnąć w debiucie, przelał się górą i sparaliżował początkującego twórcę.
Szczególnie ciekawą sugestią jest przechytrzenie samego siebie i napisanie drugiej książki przed pierwszą. Trudno odmówić temu myśleniu logiki: trzymanie w szufladzie książki gotowej do publikacji zaraz po debiucie gwarantuje, że będzie ona wolna od presji i jakichkolwiek innych konsekwencji zaistnienia na literackiej scenie.
Tę strategię wcieliła w życie Harper Lee, choć taka kolej rzeczy była raczej dziełem przypadku niż planu. W 1960 r. mająca 34 lata Lee opublikowała swoją pierwszą książkę. Rok później otrzymała za „Zabić drozda” Nagrodę Pulitzera, po dwóch latach – do kin weszła ekranizacja jej debiutu w reżyserii Roberta Mulligana, z Gregorym Peckiem w roli adwokata Atticusa Fincha, ojca głównej bohaterki, czyli Skauta. Po tym oszałamiającym sukcesie Lee wycofała się z życia literackiego i opublikowała później zaledwie trzy szkice – nic więcej.
W jedynym zarejestrowanym wywiadzie z pisarką i jednym z ostatnich, jakich kiedykolwiek udzieliła, Harper Lee mówi, że sukces „Zabić drozda” był dla niej więcej niż zaskoczeniem: był niczym „uderzenie w głowę całkowicie zwalające z nóg”. W trakcie rozmowy z Royem Newquistem przeprowadzonej w 1964 r. zdradza, że pracuje nad kolejną książką – co się z nią jednak stało, nie wiadomo. Wiadomo natomiast, że dwa lata przed śmiercią w 2015 r. Lee zgodziła się na publikację dzieła, które jej agent odnalazł w domu pisarki, w Monroeville.
Powieść „Idź, postaw wartownika” powstała tak naprawdę przed „Zabić drozda”, i do pewnego stopnia opowiada tę samą historię, jednak z innej perspektywy czasowej – Skaut jest tu już dorosła i wraca w rodzinne strony do schorowanego ojca, by przypomnieć sobie dzieciństwo w Maycomb. Opublikowana po 55 latach leżenia w szufladzie druga książka była w rzeczywistości powstałą wcześniej wprawką do tej, która przyniosła Lee sławę.
„Większość pisarzy nie lubi pisać, wręcz nienawidzi”, mówi w wywiadzie Lee. „Robią to pod wpływem przymusu, który jest udziałem każdego artysty, ale siedzenie i próbowanie przełożenia myśli na sensowne zdanie nie przynosi im żadnej przyjemności. Ale ja to lubię. Lubię pisać. Czasami obawiam się, że może lubię to aż za bardzo. Kiedy zanurzam się w pracę, nigdy nie chcę jej kończyć. To powód, dla którego zdarza mi się przez wiele dni nie wychodzić z domu”.
Czy prawdziwą przyczyną, dla której Lee i Salinger nie zdołali ukończyć kolejnych powieści, był SNS, tego się już nie dowiemy. Jeśli wierzyć ich słowom, zarówno J.D. Salinger, jak i Harper Lee, która miała ambicję zostać „Jane Austen południowej Alabamy”, odnajdywali przyjemność w możności pracy nad utworem, niekoniecznie w jego ukończeniu i opublikowaniu. Nawet jeśli nie miało to związku z presją, jaka ciążyła na nich po sukcesie pierwszej książki, z pewnością pozwalało im nie oglądać się na krytykę i wymogi wydawniczego rynku. Oraz zachować wolność i swobodę pisania, jakie daje praca nad debiutem.
Z moich rozmów z koleżankami i kolegami po piórze wynika, że choć presja i trema związane z tworzeniem kolejnego utworu są realną kwestią, to sama koncepcja syndromu drugiej książki, a nawet i debiutu jako wejścia z przytupem na literacką scenę, wydaje się zagadnieniem raczej sztucznym. Do każdej kolejnej książki siada się jako debiutant, za każdym razem mierząc się z tą samą bielą kartki i własnymi demonami w głowie.
Jak zauważa Łukasz Barys, na naszym rynku wydawniczym każdy, poza może paroma największymi gwiazdami, jest wiecznym debiutantem. Każda książka każe się mierzyć z tym samym wysokim progiem wejścia, a żadna liczba wcześniejszych publikacji nie gwarantuje poczytności kolejnej. Dreszczyk emocji i duża dawka niepewności w naszych warunkach są gwarantowane przy każdej premierze. ©
Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Masz konto? Zaloguj się
365 zł 95 zł taniej (od oferty "10/10" na rok)
