WASSIM IBRAHIM: A kardamon jest prosto ze Wzgórz Golan. Kuzyn przywiózł mi niedawno całe dwa kilo. Już prawie zużyłem.
Jak w domu.
Święta były dla mnie ważne. Sam nie jestem religijny, wychowałem się w wielokulturowej dzielnicy Damaszku. W naszej kamienicy było osiem mieszkań, nasz sąsiad, pan Jósef, był chrześcijaninem, byli też muzułmanie, druzowie, Ormianie, po drugiej stronie ulicy mieszkała Żydówka, później wyjechała z Syrii, jeszcze w latach 90. I w naszej okolicy w święta zawsze była choinka. W Syrii też jest ten zwyczaj, ostatnio nawet muzułmanie ubierają choinkę i wieszają światełka. Choinka była u pana Jósefa, do którego mówiłem „wujku”. Chodziliśmy do niego na święta, na nasze święta on przychodził do nas. Tak było w Syrii przed wojną. Szczególnie na przełomie XX i XXI wieku, do 2010 r. Czas dobrych relacji między ludźmi, dobrej sytuacji finansowej. Złoty czas.
Ale nawet dziś do dzielnicy chrześcijańskiej w Damaszku przyjeżdżają w święta ludzie z całej Syrii. Podziwiają światełka, na ulicach słychać „Talż, talż” w wykonaniu Fairuz…
Grają ją wszystkie sklepy! A ja dzięki kolędom miałem szansę wejść w świat muzyki chóralnej. Miałem kolegę, Hussama Brimo, nie żyje już od dwóch lat, katolika z Damaszku, który stworzył wielokulturowy chór. Prowadziliśmy go razem ponad 10 lat. Śpiewaliśmy muzykę świata, a co roku także kolędy w kościołach. Tak zetknąłem się bliżej z kulturą chrześcijaństwa, ale też z muzyką wielogłosową. Bo w muzyce Bliskiego Wschodu nie ma chóru, nie ma harmonii, nie ma polifonii. Jest jeden głos, śpiewa się i gra unisono. Więc od Bożego Narodzenia 2000 r. zaczęła się moja muzyczna przygoda z chórem.
A muzykę orientalną poznawałem, gdy pracowałem z grupą śpiewającą muzykę suficką – islamską, oraz gdy uczyłem się gry na oud. Miałem też później szansę pracować z Nourim Iskandarem, aramejskim kompozytorem i muzykologiem, który stworzył kompendium muzyki aramejskiej. On zebrał wszystkie melodie liturgiczne od chyba VI wieku do dziś. Zaproponował mi, żebym stworzył orkiestrację do jego melodii. Wtedy zacząłem się zajmować akademicko muzyką aramejską – i w ogóle bliskowschodnią, już jako kompozytor. Bo na akademii muzycznej w Damaszku uczyłem się Bacha i Mozarta.
Na Bliskim Wschodzie mieszkało wtedy wiele ludów, a ich wspólna historia ma tysiące lat. Nie da się powiedzieć, co jest aramejskie, sumeryjskie, asyryjskie, żydowskie, arabskie. Wszystko się przenikało. Np. popularny do dziś utwór „Al-bulbul Nagha” ma arabski tekst o miłości, który powstał w Aleppo, ale do znanej tam od dawna melodii aramejskiego hymnu kościelnego z VII-VIII wieku. Taki gatunek nazywa się Kudud Halabija, od arabskiego kad, co znaczy „pasuje”.
Swoją płytę zatytułowałem „Pieśni Lewantu”, bo jestem przeciwny sztucznym podziałom, kategoriom, ideologiom, nacjonalizmom. Nikt nie może pretendować do własności tej muzyki. To muzyka regionu – nie islamu, nie Syryjczyków, nie Żydów, nie Turków, nie Aramejczyków. Należy do regionu, który ma minimum 12 tys. lat. Damaszek, gdzie się urodziłem, ma 9 tys. lat. Jak można mówić, że ta muzyka należy do któregoś z państw Bliskiego Wschodu, jeśli one mają mniej niż sto lat? Nie da się też powiedzieć, że to muzyka arabska, skoro Arabowie przyszli do Lewantu w VII w. Za to muzyka sufizmu, islamskich mistyków, jest po prostu genialna. A przecież są jeszcze wpływy Szlaku Jedwabnego z jednej strony, Afryki i Andaluzji z drugiej. Uznanie, że to muzyka Lewantu, całego Lewantu, jest po prostu fair. Gdy tak mówię, niczego nie udaję.
Zobacz, jak bardzo dawna jest kultura tego regionu. Jeden z najstarszych instrumentów muzycznych, jakie znamy, odnaleziono w mieście Ur w Iraku, dawnej Mezopotamii. To lira, zwana Lirą Królowej, ma 4,6 tysiąca lat. I wiesz, co jest niesamowite? Ona ma 11 strun.
Bo to znaczy, że oni mieli już wtedy system muzyczny. Pryma, kwarta, kwinta, siedem pierwszych strun to była gama, z mikrotonami. Nie wiedziano jeszcze wtedy, co to jest oktawa, kolejne struny były potrzebne zależnie od skali. A muzyka jest jak szczepionka na koronawirusa, nie da się stworzyć systemu muzycznego w dwa dni. Np. pierwotnie oud, który powstał w Persji 4-5 tysięcy lat temu, miał cztery struny, teraz ma sześć, a piątą strunę dodano dopiero w IX wieku, w czasach Abbasydów. Więc przed lirą, która ma jedenaście strun, musiało być przynajmniej tysiąc lat rozwoju tego instrumentu. A może więcej.
Jeśli pasterze, to na pewno grali na ney, w dialekcie – szababa. To flet wydrążony z trzciny, ma 60-70 centymetrów, sześć otworów z przodu i jeden z tyłu, nie ma ustnika. To jeden z najstarszych instrumentów świata, ma ponad 5 tysięcy lat, w Libanie i Syrii używany jest do dziś. I może jeszcze grali na daf – to bęben podobny do tamburynu, z dzwonkami po bokach. Bo przecież pasterze nie nosili ze sobą oud ani cymbałów – kanun. Za to każdy pasterz miał ney za paskiem i tak jest do dziś. Bo jeśli musisz siedzieć w górach z owcami przez wiele godzin, potrzebujesz rozrywki. Oni grali sobie na fletach, których mogli też używać do zapędzania owiec.
W muzyce sumeryjskiej i babilońskiej pojawiały się już skale, a Aramejczycy faktycznie stworzyli początki systemu muzycznego – makam. Opiera się on na tetrachordach, czyli czterech kolejnych dźwiękach. Tu znowu widzimy związek z lirą czterostrunową. Każdy region Bliskiego Wschodu miał swoją charakterystyczną skalę. Pustynia, dolina, miasto – muzyka ma relację z naturą, klimatem, otoczeniem.
To Aramejczycy stworzyli najważniejsze podstawy muzyki dla całego Bliskiego Wschodu. Możemy powiedzieć, że muzyka świecka z czasów Jezusa miała korzenie w muzyce aramejskiej. Muzyka religijna grana w synagogach to były hebrajskie psalmy. Podobnie muzyka aramejska była później używana w islamie. Islam nie stworzył nowej muzyki, po prostu korzystał z tych samych fraz i wzorców melodii, ale z nową treścią.
I jeszcze jedno. Każdy makam ma relację z uczuciem. Jak w Grecji skale lidyjska, frygijska itp. Jedne wydają się smutne, inne taneczne, jeszcze inne nostalgiczne i tak dalej.
Makam bayati. To najbardziej charakterystyczna melodia Palestyny. Trochę jak europejskie d-moll, ale drugi dźwięk w skali jest o ćwierć tonu niższy. Często związana z tańcem. Radosna. Ale też ma trochę nostalgii. Niesie dobre, bliskie uczucia. To bardzo popularna skala w tradycji Lewantu, szczególnie w muzyce wsi, gór. Tej samej skali używa się w liturgii Kościoła syriackiego – on się wywodzi od Aramejczyków, którzy przyjęli chrześcijaństwo. To nie jest muzyka miejska, formalna. Jest tradycyjna, lekka, ma relację z ludem. I łatwo się ją gra na ney – zobacz, jak wszystko się łączy!
Tak! W europejskim systemie, tzw. temperowanym, najmniejsza odległość między dwoma dźwiękami to półton – jak między białym a czarnym klawiszem na pianinie. W porównaniu z systemem temperowanym mikroton to odległość mniejsza niż półton. W muzyce europejskiej w oktawie mieści się 12 dźwięków. W systemie arabskim – około 50.
Właśnie mikrotony dają intonację, charakter, barwę różnym makamom. Jedne są trochę wyższe, inne trochę niższe od europejskiego półtonu, a to zależy od regionu, z którego pochodzi dana muzyka. Dzięki temu nawet jeśli nie znam utworu, potrafię powiedzieć, czy pochodzi z Turcji, czy jest kurdyjski, czy gra go osoba z Egiptu, czy z Syrii. A czasem nawet z którego miasta – w skali bayati mikroton w Damaszku będzie trochę wyższy, a w Aleppo niższy.
Można jeszcze poszerzyć zasięg na Grecję, Bułgarię i na Bałkany. Tu wzajemne wpływy były na pewno wcześniej niż islam, bo przecież kultura grecka była obecna na Bliskim Wschodzie. Później oczywiście pomógł w tym islam, Imperium Osmańskie, ale też Bizancjum.
Bardzo ważnym dziedzictwem Wschodu jest też muzyka wschodniego chrześcijaństwa. Na początku w liturgii nie wolno było grać na instrumentach – bo tradycyjna muzyka aramejska to była muzyka pogan, kojarzyła się z tańcem, z cielesnością, granie podczas nabożeństw było wielkim grzechem, haram. Dlatego chrześcijańska muzyka bizantyjska, koptyjska, prawosławna to sam śpiew, do dziś, żeby używać instrumentów w kościołach prawosławnych w Damaszku, potrzebujesz oficjalnego pozwolenia od biskupa. Z początku chrześcijanie korzystali z psalmów, mówi o tym nawet Nowy Testament.
I były to sakralne melodie żydowskie lub świeckie – aramejskie. Dopiero później, od III-IV wieku, np. Mar Afram – święty Efrem i inni, komponują chrześcijańskie hymny i pieśni.
Urodziłem się w muzykalnej rodzinie. Tata grał na oud, ten instrument, na którym teraz gram, należał do niego, przywiózł go z Bejrutu. Jest bardzo stary. To on mnie uczył, gdy jeszcze byłem za mały, żeby objąć instrument i musiałem trzymać go płasko. Profesjonalną naukę zacząłem od 15. roku życia. Ale wcześniej grałem na ney. Jak miałem cztery-pięć lat, znalazłem kawałek plastikowej rurki, wyciąłem otwory i zrobiłem flet. I on grał, chociaż miał pięć dziurek, zamiast sześciu. Zobaczył to mój tata i następnego dnia kupił mi pierwszy ney. Tata zmarł dwa lata temu, nie mogłem go pożegnać, od wyjazdu z Syrii nie widziałem się też z mamą.
Była straszna zima, minus 20 stopni. Nigdy do tamtej pory nie widziałem tyle śniegu.
Osiemdziesiąt, w całej Polsce i za granicą. W sumie ponad sześćset.
Polska przez ostatnie 10 lat, kiedy tu żyję, bardzo otwarła się na świat. Ludzie są spragnieni innych kultur, szczególnie szukają relacji z muzyką duchową, np. muzyką sufizmu. Tyle się mówi, że Polacy boją się migrantów z krajów arabskich, a prawda jest taka, że w całym kraju przyjmują muzykę, którą gram, z otwartymi ramionami. Wiele razy widziałem łzy w oczach słuchaczy.
Ostatnio często śpiewam „Uskudar”. Na pewno znasz tę pieśń z repertuaru Jordiego Savalla. Powstała w XI wieku. To niesamowita pieśń, jest obecna w tradycji arabskiej, greckiej, aramejskiej, kurdyjskiej i tureckiej. Pięć języków, jedna pieśń. A kiedy śpiewam ją w Polsce, trzy tysiące kilometrów od rodzinnego domu, czuję, że nie ma granic między ludźmi.
Mam obsesję na tym punkcie: że muzyka potrafi zmieniać na lepsze to, co na świecie agresywne, obrzydliwe, co dzieli. Bo pomaga rozumieć i poznawać. Muzyka nie jest moja, nasza lub wasza, jesteśmy w niej razem.
WASSIM IBRAHIM (ur. 1978 r. w Damaszku) jest kompozytorem muzyki współczesnej, wykonawcą muzyki orientalnej, wirtuozem oud, krakowianinem. Jego utwory wykonywane były m.in. w Wiedniu, Hamburgu, New Jersey, Damaszku, Petrze, Bejrucie, Warszawie i Krakowie. W 2019 r. uzyskał doktorat w dziedzinie kompozycji na Akademii Muzycznej w Krakowie, gdzie uczy o muzyce etnicznej. Założyciel i dyrygent Chóru w Kontakcie wykonującego muzykę świata w 17 językach, uhonorowanego tytułem Krakowskiego Ambasadora Wielokulturowości A.D. 2019. Współpracuje m.in. z Joachimem Menclem i Capellą Cracoviensis, dyrygował i wykonywał muzykę Karola Nepelskiego w spektaklu „Książę Niezłomny” na deskach Starego Teatru w Krakowie (reż. Małgorzata Warsicka). Od 2020 r. członek Związku Kompozytorów Polskich, od 2022 r. obywatel Polski. Wydał płytę „Pieśni Lewantu” (2023). Oficjalna strona: www.wassimibrahim.net
Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Masz konto? Zaloguj się
365 zł 95 zł taniej (od oferty "10/10" na rok)
