Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Hasło tegorocznej edycji Festiwalu Conrada – „Wspólnoty” – wymyśliliśmy w listopadzie 2021 r. Uznaliśmy, że właśnie to zjawisko powinno znaleźć się w centrum naszego zainteresowania, gdyż od sposobu, w jaki zawiązywane są relacje między jednostkami a grupami, zależy dziś przyszłość nie tylko społeczeństw, ale wręcz całego świata. Nie spodziewaliśmy się wówczas, że kilka miesięcy później kolejny etap wojny w Ukrainie i brutalna agresja Rosji uczynią naszą ideę przewodnią – niestety! – jeszcze bardziej aktualną.
Tytułowe słowo zapisaliśmy w liczbie mnogiej nie tylko dlatego, że dziś – w dobie globalnych środków komunikacji – przynależymy zazwyczaj do kilku różnych wspólnot, lecz także dlatego, że w owej przynależności nie ma nic oczywistego. Jak przekonywał włoski filozof Roberto Esposito, który otworzył tegoroczną edycję Festiwalu, relację ze wspólnotą determinują dwie siły: dośrodkowa i odśrodkowa. Ta pierwsza wciąga nas w obręb wspólnoty i skłania do współdziałania z innymi. Ta druga, przypominająca reakcję systemu immunologicznego na zewnętrzne zagrożenie, skłania do separacji, której czasem wszyscy potrzebujemy.
Gdy jednak siły odśrodkowe zaczynają przeważać, gdy już nie tylko jednostka, ale jakaś grupa społeczna, np. dany naród, zaczyna uszczelniać swe granice i jednoczyć się wyłącznie po to, by przeciwstawić swoją tożsamość tożsamościom innych wspólnot, powstają warunki, w których rodzi się faszyzm. Konflikt nie jest skutkiem tego rodzaju myślenia i działania, lecz jego istotą, dlatego prędzej czy później musi wybuchnąć. Według Esposita po zamachach z 11 września 2001 r. siły odśrodkowe zneutralizowały impulsy, które wcześniej skłaniały nas do podtrzymywania dużych wspólnot. Jest to globalny trend, którego destrukcyjne skutki w dowolnym momencie mogą dotknąć każdy kraj. By przeciwdziałać temu zagrożeniu, musimy współpracować ze sobą ściślej niż kiedykolwiek. Ani wojna w Ukrainie, ani żaden inny konflikt, który aktualnie toczy się na świecie, nie jest zatem sprawą lokalną i – z powodów moralnych oraz politycznych – nie możemy pozwolić sobie na bierność.
CONRAD FESTIVAL 2022: CZYTAJ WIĘCEJ >>>
Przekonywał nas o tym m.in. Óscar Martínez, który w swych reporterskich książkach opisuje sytuację w krajach Ameryki Środkowej i Południowej. Sam wywodzi się z Salwadoru, gdzie przestępczość zorganizowana jest tak dużym problemem, że stała się częścią oficjalnej polityki. Dla ludzi pozbawionych wszelkich perspektyw przynależność do gangu staje się kuszącą opcją. Innym rozwiązaniem jest ucieczka, ale by wyrwać się np. z Gwatemali, Hondurasu czy wspomnianego Salwadoru i dotrzeć do upragnionych Stanów Zjednoczonych, emigranci muszą przejść przez piekło. Skoro o tym wiemy – przekonywał Martínez – i nie reagujemy, podejmujemy decyzję polityczną, której skutki prędzej czy później uderzą w naszych sąsiadów lub w nas samych.
Właśnie takie zaniechanie jest jedną z przyczyn toczącej się w Ukrainie wojny, o czym na Festiwalu opowiadali Natałka Biłocerkiweć, Tania Malarczuk oraz Mykoła Riabczuk. Cała trójka wskazywała na potrzebę natychmiastowego odrzucenia kolonialnego dyskursu, za pomocą którego Rosja definiuje pozycję i znaczenie państw Europy Środkowej i Wschodniej. Imperialna narracja, od kilkudziesięciu lat podawana za pośrednictwem najprzeróżniejszych – również literackich – opowieści, tworzy toksyczne warunki społeczne i polityczne. Stereotypy, które przez długi czas skłaniały Zachód do ignorowania ukraińskich starań o akces do Unii Europejskiej, wciąż determinują sposób myślenia jednostek i całych społeczeństw. I choć wojna to czas, w którym najbardziej potrzebujemy informacji, ważną rolę w walce z rosyjską propagandą odegrać może literatura.
Inercja pewnych sposobów myślenia – swoista zmowa milczenia, która jednostkom uniemożliwia reakcję na nowe formy zagrożenia – ma wiele źródeł. Jednym z nich jest dziedziczona trauma. Mówiła o tym Verena Kessler, która napisała powieść o zbiorowym samobójstwie popełnionym w 1945 r. przez mieszkańców niemieckiego miasteczka Demmin. Wybrali śmierć nie tylko ze strachu, ale także dlatego, że nie wyobrażali sobie życia w świecie, w którym Niemcy to kraj przegranych. Jak opowiedzieć taką historię, by objąć nią sprawców i ofiary (wśród osób, które popełniły samobójstwo, znajdowali się nie tylko naziści, ale też ludzie biernie akceptujący nazistowski porządek władzy)? Jak uniknąć zarzutu o próbę rewizji historii II wojny światowej, którą od lat próbuje przeprowadzić w Niemczech skrajna prawica?
A jak za pomocą opowieści pracować ze wspólnotami, które należą do większych grup narodowych, by mogły zaznaczyć swą odrębność i pielęgnować własną – często złożoną – tożsamość, nie wywołując przy tym szerszego kryzysu? Wokół tego pytania krążyła rozmowa ze Zbigniewem Rokitą, który w książce o Śląsku proponuje wiele różnych strategii narracyjnych, pozwalających na negocjacje między wspomnianymi wcześniej siłami dośrodkowymi i odśrodkowymi.
Festiwal Conrada to punkt krzyżujących się dróg pisarek i pisarzy z najdalszych zakątków świata. Przez siedem dni przysłuchiwaliśmy się opowieściom o tym, jak relacje wspólnotowe ukazuje literatura powstająca w różnych miejscach: Leïla Slimani opowiadała o Maroku i Francji, Mariana Enriquez o Argentynie, Aflian Sa’at o Singapurze, Mohamed Mbougar Sarr o Senegalu, Ayfer Tunç o Turcji, Carmen Maria Machado o USA, Andrus Kivirähk o Estonii... Uczestniczyliśmy w Queerowych Lekcjach Czytania poświęconych literaturze opowiadającej o doświadczeniach osób LGBTQA+, a także w dyskusjach o szeroko rozumianej branży literackiej, podczas których opracowywano nowe standardy współpracy między osobami tworzącymi opowieści a wydawcami.
Po raz kolejny wręczyliśmy Nagrodę Conrada za najlepszy debiut ubiegłego roku, a otrzymała ją Paulina Siegień za reportaż „Miasto bajka. Wiele historii Kaliningradu”. Pozostali nominowani to: Monika Drzazgowska („Szalej”), Krzysztof Pietrala („Story Jones”), Bartosz Sadulski („Rzeszot”) i Jaga Słowińska („Czarnolas”). Odbierając statuetkę, laureatka mówiła o wyjątkowym momencie, w którym ukazała się jej książka. „Dziś Kaliningrad wydaje się odległy jak nigdy wcześniej. Sama się zastanawiam, czy to miasto jeszcze istnieje, czy już stało się bajką”.
Każda edycja Conrada jest dziełem wspólnym, wspólnotowym. Podziękowania kierujemy pod adresem wszystkich osób, które przez ostatni rok tę wspólnotę z nami współtworzyły: pisarek i pisarzy, prowadzących spotkania, tłumaczek i tłumaczy, zespołu festiwalowego, całej obsługi technicznej (gdyby nie poświęcenie osób, które po każdym dniu porządkowały centrum festiwalowe, nie mielibyśmy tak komfortowych warunków, a trzeba pamiętać, że ze względu na nasz harmonogram osoby te musiały pracować późnym wieczorem i w nocy). Dziękujemy wszystkim instytucjom partnerskim, naszym sponsorom i darczyńcom. Wreszcie Wam, wspaniałym Czytelniczkom i Czytelnikom! Obawialiśmy się, że pandemia osłabiła naszą więź, ale przybyliście na Festiwal w liczbie większej niż kiedykolwiek.
Do zobaczenia za rok podczas 15. edycji Conrada, którą właśnie zaczęliśmy dla Was przygotowywać. ©℗
