Platon na motocyklu

Pogląd, że motoryzacja jest najgorszą rzeczą, która mogła się przytrafić wszelkim podróżom, ma wielu zwolenników. Przemierzanie krajobrazu na nogach, konno czy choćby w łodzi jest mniej inwazyjne, pozwala na prawie niezakłócone obcowanie ze światem. Chrzęst żwiru pod nogami, tętent końskich kopyt, pojękiwanie takielunku i tym podobne odgłosy nie zakłócają doświadczenia podróży. Przeciwnie - zdają się je wzmacniać, są jak magiczna gumka, która zaciera granice pomiędzy podróżującym a pokonywaną przestrzenią. Wydawałoby się, że zupełnie inaczej jest z ryczącym motocyklem. A jednak nie.

Chautauqua

Są tacy, którzy z podróży napędzanej silnikiem motorowym potrafią uczynić prawdziwie romantyczną eskapadę - wśród nich czołowe miejsce zajmuje Robert Pirsig, autor legendarnej książki "Zen i sztuka obsługi motocykla".

Dziełko Pirsiga zostało zrazu odrzucone przez ponad setkę wydawców. Później zaś stało się jedną z najpopularniejszych książek filozoficznych w dziejach zachodniej myśli. By oddać sprawiedliwość autorowi i jego miłości do motocykli, trzeba pamiętać, że Ameryka to kultura samochodu, w której motocykl zajmuje pośledniejsze miejsce w hierarchii pożądanych środków lokomocji. Dla Pirsiga jest on natomiast krokiem ku światu - gdy przesiadamy się z samochodu na motor, ekran oddzielający nas od kraj­obrazu znika, a motocyklista staje się jego częścią. Ten nieco naiwny sposób myślenia i pisania Pirsig równoważy ożywczą ironią, sugerując, że motor to pojazd prawie ekologiczny.

"Zen..." jest opowieścią o podróży przez północne stany USA. Narrator podróżuje w towarzystwie syna, dwóch przyjaciół i... Fajdrosa. Fajdros to poprzednia osobowość głównego bohatera wygnana z jego świadomości serią elektrowstrząsów. Jak się z czasem okazuje - nie do końca skutecznie.

W swoim osobliwym dzienniku podróży Pirsig opisuje wspaniałe amerykańskie krajobrazy, tworzy listę rzeczy niezbędnych dla podróżnika i daje całą masę praktycznych rad dotyczących obsługi i naprawy motocykla. Te fragmenty do złudzenia przypominają zestawienia wydatków i przychodów, które Thoreau zamieścił w swym "Waldenie", by przekonać czytelnika, że życie w lesie jest możliwe. Pirsigowi również zależy na tym, by uwiarygodnić swe działania i skłonić nas do podjęcia podobnej wyprawy.

Ale "Zen..." to przede wszystkim książka o ambicjach filozoficznych, podróż odgrywa w niej rolę czysto instrumentalną. Kiedy tylko autor wsiada na motor, zaczyna uprawiać coś, co chyba najlepiej nazwać pop­filozofią. On sam używa terminu chautauqua, którym to mianem określano wędrowne letnie szkoły dla dorosłych z końca XIX wieku - takie uniwersytety trzeciego wieku na kółkach, które kształciły ambitnych Amerykanów w słusznym wieku. Sam Pirsig studiował filozofię w Chicago i w Indiach. Jego własna koncepcja, nazywana przezeń metafizyką jakości (w pełni wyłożona w kolejnej książce "Lila: rozprawa o moralności"), została ulepiona z elementów wschodniej i zachodniej tradycji filozoficznej, z przewagą tytułowego Zen. Jak przystało na myśliciela uwiedzionego przez Wschód, autor natychmiast pozbywa się złudzeń co do światopoglądu materialistycznego. Natychmiast i trochę za łatwo, by był to ruch przekonujący.

Zrób to sam

Podejmując próbę uporządkowania świata, Pirsig wprowadza podział na intelekt klasyczny i intelekt romantyczny. Przykładem tego drugiego jest John Sutherland, towarzysz podróży narratora/autora. Dla Sutherlanda samodzielne naprawy motocykla to czysty absurd, wszak od tego są fachowcy. Pirsig podchodzi do tego z wyrozumiałością, ale bez przekonania. Uważa, że w konkretnej sytuacji należy zakasać rękawy i wziąć się do roboty. Prawda, że brzmi znajomo?

Pirsig, którego powieść ukazała się w 1974 r., antycypował punkową rewolucję w USA, której przewodnie hasło to przecież D.I.Y. (do it yourself, czyli zrób to sam). Narrator powieści zajmuje się redagowaniem instrukcji obsługi różnych urządzeń. Gdy w Bozeman (stan Montana) spotyka starych znajomych artystów, którzy proszą go o ocenę instrukcji grilla, wygłasza wykład, w którym kolejne etapy montażu składają się na akt twórczy porównywalny z rzeźbieniem. Podobnie podchodzili do rzeczy punkowcy, którzy w latach 70. i 80. drukowali pierwsze fanziny albo otwierali niezależne wydawnictwa płytowe, przekonani, że dzięki temu na zawsze pogrzebią kulturę masową i nijaką produkcję międzynarodowych korporacji. Oczywiście nic takiego się nie stało, ale pozostała przynajmniej jakaś alternatywa, no i tabuny młodych motocyklistów przemierzających amerykańskie bezdroża z książką Pirsiga w kieszeni.

Książce tej jednak można bardzo dużo zarzucić. Próba poradzenia sobie z własną chorobą psychiczną, odnalezienia kontaktu z synem, odpowiedzi na kilka zasadniczych pytań - to dość wysoko postawiona poprzeczka, jak na jedną motocyklową wyprawę i jedną książkę. Ale starania Pirsiga budzą sympatię. Szczególnie u młodszych czytelników, więc pewnie należy ją czytać w młodości lub młodość wspominając.

Natomiast trudno się zgodzić z pojawiającymi się tu i ówdzie głosami, że książka ta się zestarzała. Po pierwsze, dzisiejsza polska rzeczywistość, w której króluje konsumpcja, pod wieloma względami przypomina Amerykę końca lat 70. i 80. Czy komukolwiek przychodzi dziś do głowy, żeby własnoręcznie zreperować zepsuty sprzęt? Nie chodzi nawet o to, że zrzucamy to na barki fachowców (nie byłoby to wcale takie złe), ale o to, że zepsutą rzecz wyrzucamy i zastępujemy nową.

Książkę Pirsiga poleciłbym młodym nie tylko ze względu na jej krytykę współczesności, wszak równie skutecznie o buddyjskiej ekonomii opowiadał chociażby E.F. Schumacher. "Zen..." to jednak przede wszystkim cenny wstęp do filozofii. Wywody Pirsiga, prowadzone w duchu sokratejskiej majeutyki, wydają się skutecznym sposobem na rozbudzenie filozoficznej pasji, którą autor w dość tradycyjny sposób pojmuje jako sztukę stawiania pytań. A pytania te przychodzą mu do głowy nie w sali wykładowej, lecz podczas jazdy motocyklem.

ROBERT M. PIRSIG "Zen i sztuka obsługi motocykla", przełożył Tomasz Bieroń, Rebis 2010 (wydanie drugie).