Żydowskie skarby ocalały nie w muzeach, nie w zamkowych skarbcach czy bankowych sejfach, ale w cynowych skrzynkach, w bańkach na mleko, w poniemieckich magazynach na Dolnym Śląsku, w obozach koncentracyjnych Majdanka i Auschwitz, na strychach i w piwnicach niezburzonych domów Europy. Nie ma dobrego kryterium wyboru tej krótkiej prezentacji, zatem ten także jest bardziej osobisty niż artystyczny.

DZIECI W GETCIE WARSZAWSKIM

FOTOGRAFIE Z ARCHIWUM RINGELBLUMA

Któż może do końca, tak zwyczajnie, bez patosu, opowiedzieć o cierpieniu dziecka w czasie wojny? Nikt, ale mamy fotografie przedstawiające dzieci w getcie na tle murów, na ulicach, w mieszkaniach, przytułkach, szkołach – jeszcze żywe, czasami uśmiechnięte, jak ci mali szmuglerzy, w większości jednak osierocone, bezdomne i żebrzące.

MARCIN GOTTLIEB (1867–1936)

KOPIA OBRAZU MAURYCEGO GOTTLIEBA „AUTOPORTRET W STROJU ARABSKIM”, 1887 R. (FRAGMENT)

To kopia obrazu starszego brata, Maurycego, powszechnie uznanego za pierwszego „malarza żydowskiego” w Polsce. Oryginał zaginął, nie wiemy, czy istnieje.

Dawid Greinferberg (1909–1942)

MIASTECZKO, OLEJ, LATA 30. XX W.

Jego trzy obrazy były prezentowane w Londynie; zwrócone po wojnie trafiły do zbiorów ŻIH; są dotąd jedynym śladem po artyście.

JULIA PIROTTE (1907–2000)

JEJ MŁODSZA SIOSTRA MINDLA DIAMENT, MARSYLIA, 1943 R.

Na rok przed śmiercią ta słynna w Europie fotografik-dokumentalistka przekazała do zbiorów fotograficznych ŻIH ponad 300 sygnowanych odbitek swoich fotografii; większość pochodzi z lat 40. i 50. XX w.

NATAN BEN JOSEF

ZWÓJ ESTERY ZE ZŁOCZOWA, 2. POŁOWA XVIII WIEKU

Tekst Księgi Estery, tradycyjnie odczytywany w czasie święta Purim, zawsze dawał Żydom nadzieję na lepsze jutro.

MINIATURY MACEW

BIAŁY MARMUR, XIX/XX WIEK

W domach zapalano przed nimi świecę i odmawiano modlitwę w kolejną rocznicę śmierci najbliższych członków rodziny.

BRUNO SCHULZ (1892–1942)

AUTOPORTRET, 1919 R.

Jeden z sześciu rysunków Brunona Schulza w kolekcji sztuki ŻIH. I jedyny taki portret pisarza: przy pulpicie do rysowania na tle charakterystycznych dla jego twórczości obrazów.

MOSIĘŻNY NUMEREK Z SZATNI WIELKIEJ SYNAGOGI

NA TŁOMACKIEM W WARSZAWIE, PRZED 1943 R.

Po Wielkiej Synagodze pozostały fragmenty kolumn z jej wnętrza, nieliczne eksponaty pochodzące z wyposażenia, m.in. srebrna tacka oraz jedyny numerek z szatni – ofiarowany do zbiorów w 1954 r. Średnica numerka: 5,8 cm.

ALBUM RESORTU KAPELUSZY

Z GETTA ŁÓDZKIEGO, 1943 R.

W getcie łódzkim żyło 450 kapeluszników; utworzono dla nich tzw. resort, rodzaj fabryki ulokowanej w mieszkaniach. Na 35 kartach albumu artysta Dawid Friedman przedstawia pracę tego resortu, portrety zatrudnionych w nim Żydów oraz niemalże technologię powstawania kapeluszy. Album, oprawiony w sztywne, obciągnięte skórą okładki, dedykowany jest Aronowi Jakubowiczowi, przewodniczącemu Biura Resortów Pracy w łódzkim getcie. Po wojnie został odkopany przy ul. Lutomierskiej w Łodzi i przekazany Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej; od 1948 r. w zbiorach ŻIH.

„WYPRACOWANIE” ŁAI EFRAIMOWICZ

ARCHIWUM RINGELBLUMA

Twórcy z Oneg Szabat zbierali także relacje dzieci, proponując różne tematy wypracowań, np. „Jak wyglądało u nas wysiedlenie?”. Łaja kończy swoje wypracowanie tak: „Póki będę żyła, zawsze będzie stało mi przed [oczami] nasze wysiedlenie”. ©

NAJCENNIEJSZE ZBIORY, a także stworzone na ich podstawie warsztaty, opracowania i lekcje, można oglądać także on-line na portalu Delet: www.delet.jhi.pl

Autorka jest historyczką sztuki, kuratorką wystaw i kustoszem w Dziale Sztuki ŻIH.