MIKOŁAJ KOŁYSZKO: Nie ma sprawy, mam ich dużo w swojej bibliotece – często podczas pracy nad powieściami pytają mnie o nie znajomi pisarze, na przykład Marek Krajewski.
Różnie z tym bywa. Czasami księgi były tworzone pod pseudonimami, innym razem ich autorstwo przypisywano wielkim postaciom, które niemal na pewno za nimi stoją, jak Mojżesz czy król Salomon. Często były kopiowane, wielokrotnie je przepisywano albo tłumaczono na przeróżne języki, stąd poszczególne egzemplarze mogą się różnić.
Część z nich przypisuje się uniwersyteckim medykom i alchemikom, np. urodzonemu w Kolonii pod koniec XV w. Henrykowi Korneliuszowi Agryppie, którego niektórzy uważają za pierwowzór Fausta z dramatu Goethego.
Można powiedzieć, że istnieje – przez samych magów traktowany dość swobodnie – pewien kanon, który dotrwał do naszych czasów.
Zależy, kogo spytasz. Niektórzy odwołują się do Większego i Mniejszego Klucza Salomona, dzieł Agryppy (ze szczególnym uwzględnieniem jego „Okultnej filozofii”), „Wysokiej magii” Eliphasa Léviego, dzieł Johna Dee itd. Choć trzeba zaznaczyć, że są i tacy, dla których wszystkie te księgi nie mają żadnej wartości.
Ale jeśli mogę coś zasugerować na początek, najlepszy literacki opis magii ludowej znajdziesz w „Starej Słaboniowej i Spiekładuchach” Joanny Łańcuckiej. Jeśli natomiast chciałabyś zobaczyć rekonstrukcje demonologii słowiańskiej wymieszanej chociażby z teoriami spiskowymi, w dość zabawny sposób prezentuje je krakowska ilustratorka Unka Odya w serii komiksowej „Brom” – jestem jej wielkim fanem. Przedstawia m.in. życie gdańskich wiedźm, albo powszechne zmagania z wilkołakami i strzygami. Czekam tylko, aż w serii pojawią się smoki z Rabki.
Tak. Według czeskich badaczy kryptyd w polskim Beskidzie jeszcze w latach międzywojennych powtarzane były opowieści tamtejszych pasterzy, którzy relacjonowali, co im zjada owce, a nawet rozszarpuje wilki w lasach. Według przekazanych relacji, pasterze byli pewni, że wszystko to sprawka smoków. Tyle że te z Rabki miały chodzić na tylnych łapach i wyglądały trochę jak welociraptory. I właśnie Unka Odya wygłosiła na temat tych i innych kryptyd genialny wykład na krakowskim festiwalu grozy.
Według mnie możliwości są dwie. Albo Czesi całą tę historię zmyślili (czego nie da się wykluczyć, bo czołowy czeski badacz tego typu tajemnic, Arnošt Vašíček, miesza wiele faktów z historii i geografii naszego Beskidu), a myśmy to łyknęli, albo na przełomie XIX i XX w. dotarła do okolicznych mieszkańców – w nieco zwulgaryzowanej formie – informacja o najnowszych odkryciach paleontologicznych, wykopaliskach, w których znaleziono kości prastarych gadów. W ten sposób rabczańscy pasterze sobie opowieść o dinozaurach zaadoptowali do swoich starszych legend o smokach, a potem zaczęli raptory nawet spotykać... Znasz taką dziedzinę jak kryptozoologia, prawda?
Mnóstwo ludzi je widzi, choć niekoniecznie istnieją.
W czasie wspomnianego festiwalu Unka Odya opisywała, jak w połowie lat 70. w naszym kraju pojawiały się bardzo dziwne zwierzęta. W Sulejowie np. w stosunkowo niewielkich akwenach widziano wielkie, groźne ryby z zębami.
Wygląda na to, że krótko po tym, jak w kinach pojawiły się „Szczęki”...
Być może, ale z pewnością w innej formie, bo te robale będą już odbiciem innych lęków. Spójrz na potwory, które od dłuższego czasu pojawiają się w nowych fabułach i popularnych serialach postapo, czyli takich, które opowiadają nam świat po apokalipsie. Są szalenie modne, nie bez powodu. Stoimy przed gigantycznym kryzysem klimatycznym, który sprawi, że dostęp do zasobów – świeżej wody, powietrza, miejsc nieobjętych pożarami – będzie coraz bardziej kłopotliwy. To może powodować konflikty zbrojne, które jeszcze bardziej utrudnią nam przetrwanie. Produkcje takie jak „The Last of Us” Craiga Mazina i Neila Druckmanna albo nawet nasza polska „Apokawixa” Xawerego Żuławskiego – gdzie za zło i kryzys odpowiada klasa najbogatszych i najbardziej uprzywilejowanych – odpowiadają tym lękom i przygotowują nas na tę rzeczywistość.
Bohaterowie tych filmów i seriali walczą przeciwko całym chmarom potworów albo zombie. Kryje się w tym coś przerażającego – niekoniecznie w samych potworach, tylko w bohaterach, z którymi się utożsamiamy. Otóż moment, w którym zaczyna brakować zasobów, wyzwala w ludziach zło, które jesteśmy w stanie, jako widzowie, zaakceptować, jeśli tylko je sobie odpowiednio uzasadnimy. Jak to zrobić? Dehumanizując innych, którym przypisujemy winę za kryzys. To bardzo stary motyw, który ciągle się powtarza – poszukiwanie kozła ofiarnego. Usprawiedliwia przemoc, która w sytuacji zagrożenia życia wydaje nam się konieczna.
Ale lęki epoki mogą być przedstawiane w inny sposób. Od dwóch dekad niezwykłą popularnością cieszą się także filmy o opętaniach i ten trend może zostać w najbliższej przyszłości wzmocniony.
Tak, to momenty, kiedy społeczność spotyka się z gigantyczną przemocą, np. wojną. Albo takie, gdy dochodzi do gwałtownych zmian kulturowych, na które nie jesteśmy przygotowani. Kiedy następuje kryzys wartości i nie wiemy, w jaki sposób się odnieść do tych rzeczy, głupiejemy. Opowieść o opętaniu i cały związany z nim rytuał staje się dla społeczności przedstawieniem, w którym pojawia się pierwotna opowieść o walce dobra ze złem. To, co zburzyło zastany ład społeczny, jest „złe”, a to, co chce jego zachowania, to właśnie „dobro”. Ten mit pozwala wyskoczyć z chaosu otaczającego świata i skupić się z powrotem na podstawowych wartościach. Jeśli jesteśmy podatni na tego typu wizję rzeczywistości, to taka opowieść w pewien sposób zatrzymuje „krzywdę”.
Żyjemy w świecie dość gwałtownych przemian, także tych dotyczących związków, relacji międzyludzkich, seksualności – to wszystko może budzić niepokój. Do tego całkiem niedawno mieliśmy kryzys gospodarczy, który pełzał sobie do roku 2011. Wtedy pojawiło się sporo historii związanych z opętaniami, a egzorcyści zaczęli się stawać celebrytami. Dzisiaj znów młodzi ludzie mają problemy z uniezależnieniem się od rodziców, niełatwo o własne mieszkanie, ceny rosną, a przyszłość nie rysuje się w jasnych barwach. Tego typu niestabilności będą się ujawniać właśnie jako historie o opętaniach oraz mitycznym „złym”, który rujnuje nam świat.
Struktura dobrych opowieści grozy ma, wbrew pozorom, wiele wspólnego z opowieściami sakralnymi. Najważniejsza różnica między nimi jest taka, że opowieści sakralne trwale nas kształtują, a opowieści grozy zazwyczaj nie mają takich ambicji.
Zacznijmy od tego, że to, co święte, i to, co przeklęte, jest do siebie bardzo podobne, a przedmiot święty nosi znamiona czegoś przeklętego. Nie można się do niego zbliżyć i wejść w jego posiadanie, nie będąc odpowiednio przygotowanym. Jeśli złamiemy tę zasadę, poniesiemy ciężkie konsekwencje...
W opowieściach, które towarzyszą życiu religijnemu, musi pojawić się tajemnica i coś, co nas w niej przeraża. Jednocześnie, jeśli mamy do czynienia z sacrum, także nie można się do niego zbliżyć bez uprzedniego przygotowania. Nie powinno się przyjmować komunii świętej bez spowiedzi, do tabernakulum w czasie mszy może podejść jedynie ksiądz itd.
W Starym Testamencie znajdziemy opowieść o Uzzie (2 Sm 6, 5-8) tańczącym wokół Arki Przymierza, która się nagle chwieje i nieomal spada. Uzza ją łapie, nie ma przy tym złych intencji, ale nie jest tym, który powinien jej dotykać, więc umiera tak nagle, jakby walnął w niego piorun. Arka jest święta, ale bywała przecież prowadzona przeciwko wrogom. Zarówno dla nich, jak i dla tych, którzy nie potrafili się z nią obchodzić, stawała się praktycznie przeklęta.
Tak, w jego przygodach skarb, który trafia w niepowołane ręce, oczywiście także przynosi zgubę.
Bardzo dużo. Motyw przedmiotu lub przestrzeni świętej i przeklętej wciąż się w nich przewija. Weźmy film „Piątek, trzynastego” z 1980 r., klasyczny slasher. Mamy obóz nad jeziorem Crystal Lake, który jest trochę przeklęty, bo dawno temu utonął tu chłopiec, a potem tragicznie zginęła dwójka opiekunów. Od tamtego czasu obóz zamknięto i wszyscy, w tym szczególnie jacyś szaleni miejscowi, ostrzegają nowo przybyłą młodzież, żeby tam nie szła, bo nad Crystal Lake czai się zło. Oczywiście ci młodzi ich wyśmiewają, że to wariaci, ale wariaci żyją na pograniczu świata duchowego i materialnego, więc mają wgląd do innej rzeczywistości. Idąc w to miejsce, bohaterowie nie są przygotowani na spotkanie ze złem i dlatego kończą tragicznie.
Osoba, która się będzie w stanie z tego wyzwolić, ocalić z całego tego horroru, to ta, która nie podda się pewnego rodzaju pokusom. Jakim? Społeczeństwo amerykańskie jest np. bardzo purytańskie, więc oczywiście jeśli ktoś uprawia przedmałżeński seks, to najczęściej w takim filmie zginie.
Oczywiście. Najsilniejsze i najlepsze horrory, opowieści o zombie czy seriale postapo to te, w których twórcy dotykają jakiegoś tabu. Mówiłem już o tym, że powieści postapo ukrywają prawdziwą grozę życia pod postacią nawalanki z zombie. Ta walka zastępuje prawdziwą, bezwzględną walkę o zasoby z ludźmi takimi jak my. Nawet jeśli ta walka przedstawiana jest wprost, niemal nigdy nie pojawi się na pierwszym planie historii. Widzimy to np. w serialu „The Walking Dead”, zrobionym na podstawie komiksu, gdzie głównym motywem jest walka z zombie, ale wybory moralne w świecie ograniczonych zasobów pojawiały się przecież w każdym sezonie...
Wraz z Beniaminem Muszyńskim pisałem kiedyś powieść paragrafową na podstawie gry „Frostpunk”. Wszystko, o czym opowiada ta gra, stanowi tak naprawdę opis naszych największych lęków dotyczących nadciągającej przyszłości – ale znów, potraktowane jako tabu, ukryte w zestawie symboli z gatunku steampunk, czyli czegoś, co w XIX w. mogłoby uchodzić za science fiction. Świat niezwykle skomplikowanych technologii, tyle że z węgla i stali. W tym właśnie świecie dochodzi do katastrofy klimatycznej, tym razem nie przegrzania, lecz zlodowacenia planety. Ludzie gromadzą się na północy, ponieważ tam pozostały jeszcze pewne zasoby węgla, budują wielkie generatory i próbują przetrwać, a zadaniem gracza jest stworzenie i zorganizowanie społeczności, która po prostu... nie umrze.
Marek Krajewski rzeczywiście pisząc tę powieść odwiedził mnie we Wróblowicach, gdzie mieszkam. Bardzo mu się także spodobał dość mroczny lasek, przez który przyjeżdża się po drodze. Jest tam nawet mały XIX-wieczny kościółek, więc mamy zarówno element grozy, jak i motyw sakralny – idealnie! Tu właśnie została osadzona jedna z finalnych scen jego powieści.
Jak odpowiednio długo pogrzebiesz w historii jakiegoś miejsca, zawsze trafisz na informacje, które mogą się stać kanwą najbardziej niesamowitej historii. Co więcej, wciąż powstają nowe mity i miejskie legendy. W ostatnich latach parokrotnie słyszałem od członków kilku grup ezoterycznych, które medytowały na kopcu Kraka, że doświadczali wizji, w których widzieli dość niepokojących ludzi w kapturach. Myślę sobie, że to nic dziwnego, bo niedaleko jest prawdopodobnie najstarszy kościół, który znajduje się na terenie Krakowa, w okolicy znaleziono niegdyś tajemnicze groby... No cóż, ale to już zupełnie inna historia.©℗
MIKOŁAJ KOŁYSZKO jest religioznawcą, twórcą gier paragrafowych, autorem podkastów, researcherem. Napisał książkę „Groza jest święta”, wydał grę „Dziady, część V. Dziady, które nie spieprzają”, opartą na prawdziwym polsko-litewskim folklorze i ludowej demonologii, stworzył serię gamebookową „Tajemne oblicze świata”. W serwisie Empik Go dostępna jest jego najnowsza seria podkastowa „Egzorcyzmy. Przerażająca historia Anneliese Michel”.
Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Masz konto? Zaloguj się
365 zł 95 zł taniej (od oferty "10/10" na rok)
