Ponoć to historia oparta na faktach. Mimo że wydaje się mało wiarygodna, a jednocześnie temat przewijał się przez literaturę komediową. Dziś nazwalibyśmy ją miejską legendą.

Nierozważni i romantyczne

Dwóch młodzieńców jest zbyt zakochanych, by dostrzec ludzką słabość swych narzeczonych, z czego natrząsa się ich starszy przyjaciel (?), Don Alfonso. Kończy się to zakładem: na parę dni młodzieńcy oddają się w jego władanie, a on dowiedzie im, że wybranki są tylko ludźmi, czyli kobietami, które zmienią obiekt swych uczuć, gdy tylko warunki będą sprzyjające... W tym przypadku warunkiem będzie odjazd ukochanych na linię frontu (są żołnierzami), a następnie pojawienie się w ich miejsce dwóch zakochanych w damach „Albańczyków”. Wraz z Don Alfonsem tylko my wiemy, że to nasi znajomi oficerowie w przebraniu – a każdy startuje do narzeczonej kolegi.

Tak rodzi się intryga, ale wiele potocznie rozumianej „akcji” z niej nie będziemy mieli. I to kolejna cecha tej opery. Rzecz toczy się w dialogach; nie o czyny tu idzie, lecz o przemiany wewnętrzne. Rozpoczyna się tercetem, panowie wysławiają swe wybranki, a ważna aria pojawia się dopiero gdy jedna z nich, Fiordiligi – obwieszcza swą wolę niezłomną zaprzeczenia twierdzeniom Don Alfonsa (starego cynika raczej niż mędrca) – jednak całość, co jest spełnieniem istoty geniuszu Mozarta, rozwija się w ansamblach. Duetach – będących rozmowami potencjalnych kochanków lub dwóch sióstr, tercetach, gdy dołącza don Alfonso lub nader dwuznaczna (a może właśnie całkiem jednoznaczna) służąca, Despina... W sześciu osobach, ich interakcjach, nieustających dialogach zawiera się całość akcji, intrygi i... uwodzenia, które jest istotą tej różowej opery, o muzyce zarazem ciepłej i ironicznej. W samym jej wnętrzu nie ma może nic więcej – ale za to po „skonsumowaniu” pozostaje mieszanina uczuć. Żadne inne operowe danie nie daje podobnego efektu, bowiem tytułowe stwierdzenie i niby to zwyczajnie komediowa intryga uruchamiają lawinę pytań, na które nie sposób znaleźć odpowiedzi.

Czy naprawdę znasz „Così”?

Słynna trylogia oper Mozarta do librett Lorenza da Ponte składa się z trzech pewniaków, z których dwa są jednak jakby bardziej oczywiste niż „Così fan tutte”. „Don Giovanni” i „Wesele Figara” pławią się wręcz w sławnych, kluczowych dla rozwoju operowej dramaturgii scenach, no i w niezapomnianych hitach – rozpowszechnianych wpierw przez zespoły dęte, następnie katarynki, a do niedawna telefony komórkowe (jeśli faktycznie można mówić o zmierzchu Zachodu, to symptomem będzie zanik melodii arii „Non più andrai” albo „Non so più” z przestrzeni publicznej – znane i popularne „melodyjki” wychodzą ze zbiorowej pamięci po 230 latach...). W „Così” nie ma ani jednego podobnego szlagieru. Jasne, nie brak genialnych arii i porywających ansambli. Naprawdę trudno zapomnieć początkowego „È la fede delle femmine”, „Smanie implacabili”, „Una donna di quindici anni”, „Donne mie, la fate a tanti”, a tym bardziej – jeżeli się wsłuchać – „Come scoglio” czy „Per pietà, ben mio, perdona” (dwóch wielkich arii Fiordiligi, naprawdę wzruszającej postaci tej opery).

Wspomnienie mesmerycznej sceny wyciągania trucizny z domniemanych dwóch nieszczęśliwych truposzy (ileż ironii wobec dobrego znajomego Mozarta, a jednocześnie jednej z najsłynniejszych postaci epoki, doktora Mesmera i jego zwierzęcego magnetyzmu!) może w środku snu przysporzyć paroksyzmów śmiechu. A jednak żaden z tych numerów nie jest kojarzony jako mozartowski przebój. Niesłusznie! Choć może – to zrozumiałe. Siła atrakcyjności bardziej może, niż w pozostałych operach, tkwi tu w wyrafinowaniu: barwie orkiestry, mieniącej się ciepłym brzmieniem klarnetów i fagotów, dialogów dętych, drewna jakby komentującego słowa przekomarzających się osób; idealnie rozplanowanym dramaturgicznie podejmowaniu (lub nie) wątków melodycznych przez poszczególne postaci, co określa ich charakter, odsłania skłonności.

Trudno wyobrazić sobie któryś ansambl albo nawet arię w oderwaniu od całości. Niejedna wprawdzie jest w stanie żyć samodzielnie, lecz zdaje się, że tracilibyśmy zbyt wiele, wyrywając nawet szalenie efektowne „Come scoglio”, imponujące ogromnymi, instrumentalnymi wręcz skokami głosu, i przenosząc je w świat standardów koncertowych.

Komu się udało?

Zakład wygrał Don Alfonso. Okazało się, że kobiety nie potrafią nie odpowiedzieć uczuciem na uczucie, w które uwierzyły. Przegrali mężczyźni, którzy dali się wciągnąć w ryzykowną grę. Pointa jednak – jak rzadko – należy nie do muzyków, lecz do reżysera. Jedna drobna decyzja, w żaden sposób nie ingerująca w zawartość opery. W jaki sposób, po rozwiązaniu intrygi, gdy okaże się, że pary skrzyżowały się wbrew swej początkowej woli, a potem Don Alfonso na nowo usiłował je zespolić, ukształtują się dwa małżeństwa? Kto pozostanie z kim, gdy przyjaciel zdążył – cóż z tego, że w ramach próby? – uwieść narzeczoną przyjaciela? Czy sam na pewno nie uległ nowej namiętności? Która miłość jest prawdziwsza? Reżyser połączy ich na nowo: ale według starego czy nowego układu?

Równie trudno pogodzić się z jednym, co z drugim. Najbardziej przejmująco wygląda sytuacja, gdy zostają wtłoczeni w swe pierwotne wybory, ale jednocześnie biorą się za ręce na krzyż. Wiadomo, co to oznacza – Don Alfonso swym pomysłem przeniósł związki z poziomu naiwności na wyższy poziom kłamstwa.

Piotr Kamiński w swym przewodniku-niezbędniku „Tysiąc i jedna opera” podsuwał wprawdzie pocieszenie: tenor Ferrando, wrażliwy i inteligentny, znacznie lepiej pasował do podobnej mu Fiordiligi – tej, dla której ulegnięcie nowemu uczuciu było rzeczywistą tragedią – niż jej pierwotny absztyfikant, bucowaty bas Guglielmo. Dokonana więc została poprawa koniunkcji: każdy dostał to, na co zasługiwał. To już jednak nasza interpretacja... i czy potrafi nas usatysfakcjonować? Lecz „Così fan tutte” nie jest bajką dającą dobre odpowiedzi – przeciwnie, wśród śmiechu stawia gorzkie pytania. Decyzja reżysera za każdym razem będzie więc narzucona widzowi siłą. I niech się nie łudzi władca sceny: każda może być oprotestowana. Bo w niby prostej, anegdotycznej komedyjce mamy do czynienia z najbardziej zagadkową operą w dziejach. Drążącą istotę człowieczeństwa. ©

„Così fan tutte” w wykonaniu solistów (Natalia Rubiś, Marta Wryk, Marzena Lubaszka, Juan Sancho, Sebastian Szumski, Jacek Ozimkowski) i zespołu Capelli Cracoviensis pod dyr. Jana Tomasza Adamusa będzie kolejną operą prezentowaną przez Festiwal Bachowski – 5 sierpnia, o godz. 18.00 w Kościele Pokoju.