WSCHODNIOEUROPEJSKI „EFEKT DOMINA”

SERBIA była w XX w. centrum Jugosławii. W 1989 r. prezydentem Serbii został komunista Slobodan Milosević. Gdy w 1991 r. Jugosławia zaczęła się rozpadać, Milosević - odwołując się do nacjonalistycznych haseł - rozpoczął wojnę. Symbolem konfliktów z Chorwacją i Bośnią (mających też charakter wojny domowej) stało się oblężenie przez Serbów Sarajewa (1992-95). Wojna zakończyła się, gdy latem 1995 r. ofensywę armii chorwackiej i bośniackiej wsparło lotnictwo NATO. W grudniu podpisano układ pokojowy w Dayton; jego realizację nadzorują do dziś siły międzynarodowe. W 1998 rozpoczęła się wojna z Albańczykami o Kosowo, zakończona klęską Serbii w czerwcu 1999 po interwencji zbrojnej NATO. W 1997 r. Milosević - po dwóch kadencjach - przestał być prezydentem Serbii i został prezydentem tzw. Nowej Jugosławii (federacji Serbii i Czarnogóry). We wrześniu 2000 r. w Belgradzie wybuchły antyrządowe protesty - koordynowała je młodzieżowa organizacja „Otpor!” - które zakończyły się pokojowym obaleniem Milosevicia (w 2001 r. władze wydały go Międzynarodowemu Trybunałowi ds. zbrodni w b. Jugosławii).

GRUZJA została zaanektowana przez Rosję na początku XX w. W 1921 r. znów została podbita - przez bolszewików. W latach 80. rozwinął się gruziński ruch niepodległościowy. W marcu 1991 r. 99 proc. głosujących opowiedziało się w referendum za niepodległością (ogłoszono ją w kwietniu). Prezydentem został Zwiad Gamsachurdia, obalony w wyniku wojny domowej w grudniu 1991 r. W marcu 1992 r. prezydentem został były minister spraw zagranicznych ZSRR za Gorbaczowa, Eduard Szewardnadze. Zakończył inspirowaną przez Rosję wojnę domową, ale kosztem przystąpienia do WNP. Zbuntowane regiony Abchazja, Południowa Osetia i Adżaria pozostały quasi-państwami wspieranymi przez Kreml. W listopadzie 2003 r. w wyborach parlamentarnych zwyciężyła opozycja kierowana przez Micheila Saakaszwilego. Szewardnadze sfałszował wyniki. Opozycja wezwała do demonstracji, które koordynowała młodzieżowa „Kmara!”. Pod wpływem tzw. Rewolucji Róż Szewardnadze dobrowolnie ustąpił. W styczniu 2004 prezydentem został prozachodni Saakaszwili (96 proc. głosów). Gruzja chce wejść do NATO i UE, jej armię szkolą doradcy z USA, w Iraku stacjonuje kilkuset gruzińskich żołnierzy. W 2004 r. rząd -po pokojowych protestach w ADŻARII, które obaliły prorosyjskiego „księcia” Asłana Abaszydze - znów przejął kontrolę nad tym rejonem.

UKRAINA uzyskała niepodległość w trakcie rozpadu ZSRR. W 1990 r. Rada Najwyższa sowieckiej Ukrainy uchwaliła ustawę o suwerenności. 24 sierpnia 1991 r. zdelegalizowała partię komunistyczną i proklamowała niepodległość. Prezydentem został eks-ko-munista Leonid Krawczuk, a Ukraina wstąpiła do WNP. Pod rządami Krawczuka, a następnie Leonida Kuczmy (1994-2004) władze Ukrainy „balansowały” między Zachodem a Rosją, choć w istocie Kuczma godził się na zdominowanie ukraińskiej polityki i gospodarki przez Rosję. Opozycja - w której największą aktywność wykazywała młodzieżowa „Pora!” - organizowała (bezskuteczne) demonstracje przeciw systemowi autorytarnemu. W listopadzie 2004 r. ustępujący po dwóch kadencjach Kuczma i jego następca na prezydenta, premier Wiktor Janukowycz, zlecili sfałszowanie wyborów prezydenckich. Po drugiej turze, w której wedle oficjalnych wyników Janukowycz minimalnie pokonał lidera opozycji Wiktora Juszczenkę, w Kijowie i innych miastach zaczęły się demonstracje; w samej stolicy demonstrowało kilkaset tysięcy ludzi. Mediacje (pośredniczył w nich prezydent Polski) zapobiegły użyciu siły i doprowadziły do powtórki drugiej tury. Wygrał Juszczenko. Premierem została Julia Tymoszenko.

BIAŁORUŚ po raz pierwszy ogłosiła niepodległość 25 marca 1918 r., jednak państwo nie powstało: na mocy polsko-sowieckiego traktatu ryskiego z 1921 r. obecne tereny białoruskie podzielono między ZSRR i II Rzeczpospolitą. Po stronie sowieckiej powstała Białoruska Republika Sowiecka, którą po ataku ZSRR na Polskę w 1939 r. rozszerzono o okupowany obszar Polski. W 1990 r., na fali rozpadu ZSRR, Białoruś znów ogłosiła niepodległość, a rok później znalazła się w WNP. Pierwszy prezydent Stanisław Szuszkiewicz był demokratą. Potem, od 1994 r., kraj (będący formalnie republiką prezydencką) stał się faktycznie autorytarnym reżimem „dożywotniego” prezydenta Alaksandra Łukaszenki. W 1995 r. odbyło się referendum, w którym społeczeństwo miało opowiedzieć się za integracją gospodarczo-polityczną z Rosją (opozycja zarzucała władzy sfałszowanie głosowania). Następne referendum pozwoliło Łukaszence myśleć o kandydowaniu (wbrew konstytucji) w wyborach w 2006 r. Opozycja jest rozbita i nieliczna (to m.in. Białoruski Front Ludowy, „Żubr”, Charter 97 i Zjednoczona Partia Obywatelska). 25 marca, w rocznicę pierwszego ogłoszenia niepodległości, doszło w Mińsku do manifestacji kilku tysięcy osób, rozpędzonej przez milicję. Opozycja zapowiada, że kolejne, jeszcze większe protesty odbędą się 26 kwietnia, w rocznicę katastrofy elektrowni atomowej w Czarnobylu.

Opracowali AS i WP