Tajemnice ksiąg meldunkowych

W chwili wybuchu II wojny światowej Czesław Miłosz mieszkał w Warszawie przy ul. Dynasy. 5 września 1939 r. wyjechał ze stolicy w kolumnie ewakuacyjnej Polskiego Radia, rozdzielając się z Janiną Dłuską-Cękalską - późniejszą żoną, z którą od co najmniej roku pozostawał w nieformalnym związku. Powrócił do Warszawy latem 1940 r., po odysei, w czasie której przemierzył Rumunię, litewskie - a potem sowieckie - Wilno oraz cztery zielone granice.

Odnalazł czekającą Jankę, a na Dynasach mieszkali do wiosny 1941 r.

Na Dynasach

Dokładny adres pozostawał dotąd niejednoznaczny. W listach poety do Jarosława Iwaszkiewicza pojawiają się dwa numery: Dynasy 6 i 8; autobiograficzne fragmenty pism Miłosza zawierają sformułowania "nasze Dynasy" czy "w naszym mieszkanku na Dynasach".

W NUMERZE TAKŻE: "List żelazny", niemiecki ausweis, wileński "dowód osobisty", litewski paszport... Jakim właściwie dokumentem posługiwał się w czasie wojny Czesław Miłosz? - pisze Andrzej Franaszek >>

Rozwiązanie zagadki znajduje się w Otwocku, w oddziale Archiwum Państwowego miasta stołecznego Warszawy, gdzie przechowywany jest zbiór książek meldunkowych. W książce domu Dynasy 6 nazwisko Miłosza pojawia się w tabeli lokalu nr 10 na pierwszej pozycji, co oznacza, że wprowadził się do nowo oddanego budynku. W rubryce "data zgłoszenia do zamieszkania" wpisano: "7 grudnia 1938 r.". Natomiast wśród osób zameldowanych przy ul. Dynasy 8 znajdowali się Janina Dłuska-Cękalska i jej ówczesny mąż Eugeniusz Cękalski (zamieszkiwali lokal nr 8). W rubryce "data zgłoszenia do zamieszkania" wpisano: "1/11 1938 r.", a odnośnie do Cękalskiego widnieje też adnotacja, że

15 sierpnia 1939 r. wyjechał za granicę.

Zapisy wyjaśniają sprawę: były dwa mieszkania. W pierwszym mieszkał Miłosz, w drugim małżeństwo Cękalskich - awangardowy reżyser i urzędniczka Polskiego Radia, a jednocześnie studentka prawa na UW. Wiele wskazuje, że małżeństwem byli w tym czasie już tylko z nazwy, a Miłosz coraz częściej gościł u Janki.

W momencie powrotu poety do okupowanej Warszawy latem 1940 r. w jego mieszkaniu, przy Dynasy 6, jest zameldowany od prawie roku inny lokator. 27 września 1940 r. Miłosz przemeldowuje się z mieszkania nr 10 do 11. Prawdopodobnie był to meldunek pro forma, bo lokal nr 11 przez cały czas zamieszkiwał z rodziną architekt Stefan Tworkowski, projektant kamienicy. Faktycznie poeta musiał mieszkać już u Janki, u której - od 4 grudnia 1939 r. - była też zameldowana jej starsza siostra, Henryka.

Łapanka

Pod pseudonimem Jan Syruć, Miłosz wydał pierwszy w okupowanej Warszawie podziemny zbiór poezji. Oprawiony w czarny karton zeszyt, pod tytułem "Wiersze", zawierał 10 utworów. Techniczną stronę przedsięwzięcia umożliwił zaprzyjaźniony reżyser Antoni Bohdziewicz, który zorganizował powielacz i papier. W pracach introligatorskich pomagali Miłoszowi Janka i Jerzy Andrzejewski. Relacja tego ostatniego wskazuje jako miejsce pracy mieszkanie przy Dynasy 8: "Przygotowywanie jesienią roku 1940 tomu wierszy Jana Syrucia (...) odbywało się nie w mieszkaniu Miłosza, lecz u Janki Cękalskiej".

Nieco wcześniej Miłosz, wracając z Andrzejewskim ze Stawiska, o włos uniknął schwytania w ulicznej łapance 19 września 1940 r. "Ledwo wszedłem do domu na Dynasach, Janka zawołała mnie do okna, bo coś się dzieje. Była to wielka łapanka, pierwsza do Oświęcimia. Do domu nie weszli. Ale wzięli Urbańskiego, dozorcę, który stał przed domem. Urbańscy mieli dwoje dzieci. W kilka miesięcy później Urbańska dostała wiadomość o jego śmierci" - wspominał poeta. [Dla ścisłości dodajmy, że była to druga łapanka, pierwszą przeprowadzono 12 sierpnia tegoż roku - red.] Książka meldunkowa domu Dynasy 8 to potwierdza. Urbańscy, Władysław i Sabina, mieszkali pod piątką z córeczkami: 7-letnią Krysią i 4-letnią Danusią. W rubryce "Uwagi" przy nazwisku Urbańskiego figuruje suchy dopisek: "Wywieziony do obozu. 19.IX.1940 data wyjazdu na czasową nieobecność. Zmarł 7 maja 1941".

Litewski paszport

Książka meldunkowa domu Dynasy 6 przynosi jeszcze jedną frapującą informację. Otóż 15 października 1940 r. odnotowano zmianę obywatelstwa Miłosza. W rubryce "Nazwisko i imię" dotychczasowe "Miłosz Czesław" zostaje zastąpione przez "Milašius-Milosz Česlovas", a w rubryce "przynależność państwowa" w miejsce słowa "polska" pojawia się "litewska".

Na pytanie, z jakimi dokumentami poeta wrócił do Warszawy latem 1940 r., nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Mógł dotrzeć tu z litewskim paszportem, otrzymanym w Wilnie. Jeśli jednak rzeczywiście - jak wspominał - zjadł go, prowadzony na posterunek żandarmerii na Mazurach, mógł uzyskać nowy litewski dokument już w Warszawie.

Byłoby to możliwe dzięki spotkaniu tu dawnego znajomego z czasów wileńskich, Franciszka Ancewicza - dziennikarza i berlińskiego korespondenta gazet litewskich, który miał kontakt z berlińskim konsulatem Litwy. Za wiedzą i aprobatą zwierzchników z konspiracyjnej socjalistycznej organizacji "Wolność", Miłosz mógł przyjąć litewski paszport, by przewieźć mikrofilmy do skrzynki kontaktowej w Berlinie. Ta wersja wydaje się prawdopodobna w świetle zapisów w książce meldunkowej. Dokument paszportowy mógł zostać przesłany z (co prawda zamkniętego już w tym czasie) konsulatu litewskiego w Berlinie, zaś jego rejestracja w warszawskim magistracie automatycznie pociągnęła za sobą adnotację o zmianie obywatelstwa w książce meldunkowej. Osobliwe, że potrzebna była do tego nowa rubryka i przepisanie kompletu danych, tak jakby znikał jeden człowiek, a pojawiał się nowy, zupełnie inny.

Fakt zmiany przynależności państwowej (rozumianej jako obywatelstwo, ale przecież nie narodowość) z polskiej na litewską, około dwa miesiące od powrotu do Warszawy, mógłby mieć znamiona, jak próbowano później zarzucać Miłoszowi, sytuowania się w uprzywilejowanej pozycji wśród "czarnych niewolników w koloniach". Najpewniej jednak był tylko skutkiem ubocznym przygotowań do misji berlińskiego łącznika "Wolności". Misję tę ostatecznie powierzono w początkach 1941 r. innej osobie.

***

Wiosną 1941 r. okupanci wysiedlili mieszkańców Dynasów i okolicznych ulic w ramach tworzenia tzw. dzielnicy niemieckiej. Miłosz 27 marca z Dynasy 6, a Janka i jej siostra dwa dni wcześniej z Dynasy 8, wymeldowują się na Kredytową 1 do mieszkania Bohdziewicza, który udzielił im tymczasowego schronienia.

Niestety, nie zachowały się książki meldunkowe ani z Kredytowej 1, ani z alei Niepodległości 131, gdzie Miłoszowie mieszkali do wybuchu Powstania Warszawskiego.

MICHAŁ WRÓBLEWSKI (ur. 1974 r.) jest architektem, bada także dziedzictwo kulturowe pogranicza Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz tożsamość przestrzenną Warszawy.