Orlen w Lotosie. Znamy raport Najwyższej Izby Kontroli w sprawie tej fuzji

NIK składa oficjalne zawiadomienie do prokuratury, która, nawiasem mówiąc, prowadzi już w tej sprawie postępowanie po serii publikacji, w których cytowano fragmenty udostępnionego dziennikarzom raportu. Trudno mówić o zaskoczeniu, bo w upublicznionym dokumencie nie pojawiły się istotne wątki, o których nie było mowy już wcześniej. Trudno również pozbyć się wrażenia, że przeciek miał właśnie na celu wzmożenie zainteresowania opinii publicznej sprawą fuzji obu państwowych spółek, co udało się znakomicie, bo temat żyje i w mediach głównego nurtu, i w mediach społecznościowych. Wielkie liczby wyszczególnione w raporcie muszą robić wrażenie na obywatelach. W narracji politycznej rządzącej koalicji fuzja Orlenu z Lotosem staje się powoli „największą aferą w dziejach współczesnej Polski”. Tymczasem NIK w swoich ocenach zatrzymuje się siłą rzeczy o wiele wcześniej, wspominając jedynie o „niegospodarności” i „nierzetelności”.

Kontrolerzy NIK ustalili, że aktywa Lotosu zostały sprzedane co najmniej 5 mld zł poniżej oszacowanej przez nich wartości, z czego zbycie udziałów Rafinerii Gdańskiej na rzecz Aramco nastąpiło poniżej wartości wyceny o ok. 3,5 mld zł. Kupując ledwie 30 proc. udziałów, saudyjska spółka uzyskała bardzo mocną pozycję w Rafinerii Gdańskiej, w tym prawo weta wobec kluczowych decyzji strategicznych w zakresie zarządzania spółką oraz prawo do połowy paliw wyprodukowanych w tej nowoczesnej rafinerii.

Podczas konferencji, na której przedstawiciele NIK omawiali prezentowany raport, padło wiele gorzkich słów pod adresem gabinetu Mateusza Morawieckiego, który „praktycznie abdykował” przy tej sprawie. Minister aktywów państwowych Jacek Sasin rekomendował rządowi wyrażenie zgody na fuzję bez porządnej analizy kosztów i korzyści zarówno na poziomie poszczególnych podmiotów, jak i ważniejszego zagadnienia, jakim był wpływ transakcji na bezpieczeństwo paliwowe kraju. Kontrolerzy piszą wprost, że „w procesie połączenia PKN Orlen z Grupą Lotos i PGNiG Minister Aktywów Państwowych nierzetelnie wykonywał w imieniu Skarbu Państwa ustawowe obowiązki kontrolne i nadzorcze w zakresie ochrony bezpieczeństwa w sektorze naftowym”.

Odchodzący zarząd Orlenu, który wcześniej odmówił NIK dostępu do dokumentów firmowych (twierdząc, że 49,9 proc. akcji koncernu w rękach państwa nie czyni z niego jeszcze spółki Skarbu Państwa i dlatego nie podlega ona także kontroli publicznej), wciąż trzyma się dotychczasowej linii obrony. Zdaniem szefów paliwowego giganta NIK podczas audytu nie ustrzegł się szeregu rażących błędów i uproszczeń. W komunikacie Orlen zarzuca kontrolerom, że wartość księgową Rafinerii Gdańskiej „ustalili mnożąc modelową marżę rafineryjną Lotosu przez możliwości przerobu ropy w Rafinerii Gdańskiej i jeszcze przez pięć”. To istotnie bardzo uproszczona metoda wyceny, ale też nie można zapomnieć, że NIK szyła z tego, do czego miała dostęp. Pretensje włodarzy spółki, która sama odmawia współpracy z najważniejszym organem kontrolnym w państwie, brzmią w tym kontekście mało poważnie. 

Bez względu na to, czy lub jak dalece kontrolerzy NIK mogli przeszacować wartość sprzedanych aktywów Lotosu, ich raport zawiera jednak niezwykle istotną obserwację. Z chwilą gdy Komisja Europejska zgodę na fuzję gdańskiej spółki z Orlenem uzależniła od sprzedaży 30 proc. udziałów Rafinerii Gdańskiej oraz ponad 400 stacji Lotosu, wszystkie dotychczasowe szacunki, które brano pod uwagę na etapie planowania tej operacji, wzięły w łeb. Niewykluczone, że zarząd Orlenu nie mija się z prawdą, kiedy tłumaczy, że nie mógł zainkasować więcej za wystawiony na sprzedaż pakiet, bo zainteresowanie nim było znikome. Ewentualni kupcy musieli przecież zdawać sobie sprawę, że będą mniejszościowym akcjonariuszem gdańskiej rafinerii, a karty w firmie będzie nadal rozdawać przedstawiciel rządu. To zaś rodzi natychmiast inne pytanie: czy w tej sytuacji nie należało po prostu wycofać się z planu łączenia Orlenu z Lotosem?