Księżna i Mengele

Naukowym mistrzem Mengelego był Ernest Rudin, współtwórca hitlerowskich ustaw o przymusowej sterylizacji; młody Mengele szybko awansował naukowo. Polskiego profesora chciał poznać, gdyż antropologia polska znajdowała się wówczas w czołówce światowej nauki, a Czekanowski - kierownik Katedry Antropologii na Uniwersytecie Jana Kazimierza - utrzymywał kontakty z naukowcami niemieckimi. Puzynina zaś była młodą, wybitną specjalistką (jak mówił o niej profesor). W warszawskim „Przeglądzie Fizjologii Ruchu” opublikowała w 1937 r. rozprawę o sprawności fizycznej dziewcząt różnych typów rasowych.
„Pracuj dla mnie”

Wydawała się wybranką losu: dobrze urodzona, piękna, utalentowana, kochana. Wojna zniszczyła to wszystko, a ją samą dramatycznie uwikłała. Jej los wymyka się kwalifikacjom moralnym - i uświadamia, że życie niesie bardziej skomplikowane scenariusze niż literatura.

Martyna, z domu Gryglaszewska, urodziła się w 1905 r., prawdopodobnie we Lwowie. Dziadek Aleksander Zieliński był powstańcem i to przesądziło o losach szlacheckiej rodziny: po powstaniu styczniowym mu-siała opuścić Litwę; ojciec Martyny był notariuszem w galicyjskim Stanisławowie. Zdolna, pracowita, zaangażowana społecznie i ładna dziewczyna kończy antropologię na lwowskim uniwersytecie i prowadzi doświadczenia ze studentami (tzw. demonstrantura). W 1930 r. zostaje żoną księcia Stefana Puzyny; w tym samym roku broni doktorat u Czekanowskiego. Świetnie zapowiadającą się karierę - jest też asystentką przy Katedrze Antropologii w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie - przerywa wojna.

Kiedy 17 września 1939 r. wojska sowieckie uderzają na Polskę, książę Stefan przedostaje się za granicę, a Martyna zostaje i wiąże się z konspiracją: w Okręgu Lwowskiego ZWZ-AK pełni funkcję inspektorki terenowej jako Martyna „Tychna” Bączkowska. W marcu 1943 w wyniku zdrady zostaje aresztowana i poddana ciężkiemu śledztwu w lwowskim więzieniu gestapo. W obawie, że zbliża się kres wytrzymałości, w grypsie prosi o truciznę. Niemcy przejmują przesyłkę i zamieniają truciznę na środek nasenny. Rodzina zostaje powiadomiona o jej śmierci, w prasie emigracyjnej pojawiają się nekrologi. Puzyninę tymczasem przewieziono do Oświęcimia.

Do obozu przybyła 11 sierpnia 1943 r. Najpierw pracowała w kamieniołomach, ale wkrótce, zarażona tyfusem, trafiła do szpitala. Wówczas Mengele odkrył jej prawdziwy zawód.

Tak wspominała ten fakt: „Kiedy Mengele przechodził obok mnie, usłyszałam, jak polski doktor mówi mu, że przed wojną byłam asystentką profesora Czekanowskiego. Mengelego bardzo to zaciekawiło; powiedział doktorowi, że mam się do niego zgłosić następnego dnia. [...] Zapytał mnie, na czym polegała moja praca w obozie. Odpowiedziałam - »na przenoszeniu kamienia. Z jakiegoś powodu rozbawiło go to. Powiedział: »No cóż, chyba będzie lepiej, jeśli popracujesz trochę dla mnie«” (za: Gerald L. Posner, John Ware - „Mengele: polowanie na anioła śmierci”; Universitas, Kraków 2000).

Relacja w książce Zofii Kossak „Z otchłani. Wspomnienia z lagru” z 1946 r. różni się szczegółami, ale nie zmieniają one istoty rzeczy: „Dwaj przedstawiciele nauki niemieckiej, a zarazem dygnitarze partyjni przyszli do niej na blok.

- Taka a taka, asystentka prof. Czekanowskiego?
- Tak.
- Autorka prac takich a takich?
- Tak.
- Co tu robi?
- Noszę kamienie w lagrze...

Wybuchnęli obaj gromkim śmiechem, zadowolonym, rubasznym, śmieli się do rozpuku, ocierali załzawione oczy. Biedny, wychudły haftling stał, milcząc, na baczność.

- Jawohl! - przemówił w końcu pierwszy z nich.
- Jawohl!... To mi się podoba: asystentka prof. Czekanowskiego nosi u nas kamienie!...W porządku!... Ot, co dla nas, Niemców, znaczy wasza nauka!...”.

Pisarka Zofia Kossak została przewieziona do Oświęcimia-Brzezinki w październiku 1943 r. z warszawskiego więzienia Pawiak; dwa miesiące później z objawami tyfusu trafiła do szpitala i tam spotkała Pu-zyninę, pełną rozterek z powodu żądań Mengelego. Kossak próbowała przełamać jej opór: tłumaczyła, że będąc świadkiem poczynań Mengelego może dostarczać obozowej konspiracji dokumentów, które w przyszłości będą dowodem przeciw zbrodniarzowi.

Puzynina - świadoma, że nie ma czystego moralnie wyboru - posłuchała rady.

Halina Czarnocka, która po wojnie prowadziła w Londynie Archiwum Studium Polski Podziemnej, także przebywała w obozowym szpitalu. W zeznaniu zachowanym w muzeum oświęcimskim wspomina: „Uznałyśmy zgodnie, że powinna [Puzynina] przyjąć tę funkcję i poradziłyśmy, żeby wykonując prace badawcze i pomiarowe dla Niemców, starała się robić duplikaty wyników tychże badań i zabezpieczyć je dla nauki polskiej, najlepiej zakopując je w ziemi w metalowych pudełkach lub butelkach”. I dodaje: „Stwierdzam na podstawie mojej z nią znajomości obozowej, że będąc w wyjątkowo trudnej sytuacji pod pręgierzem żądań niemieckich, zachowała postawę pełną godności i lojalności narodowej”.

Odpisy w słoikach
Puzyninie dano łóżko na odrębnym oddziale, podwojono racje żywności, by zdrowiała. Prace zaczęła w kwietniu 1944, gdy zaczęły nadchodzić transporty węgierskich Żydów. Na rampie odbywała się selekcja: z okna biura obok torów obserwowała jak Mengele - przypominający zachowaniem szaleńca - krzyczy, chodząc wzdłuż rampy.

Przez sześć miesięcy, aż do wyzwolenia obozu, Puzynina wykonała pomiary 250 par bliźniąt. Czasem przychodził Mengele: „Nie był zbyt rozmowny. Patrzył tylko na sporządzane przeze mnie diagramy. Nigdy nie powiedział mi, do czego służą wyniki pomiarów, chociaż domyślałam się prawdy. Bardzo interesował go każdy detal i jakiekolwiek różnice między bliźniętami, w szczególności, jeśli chodziło o oczy”.

Widziała Mengelego w różnych sytuacjach: zasłuchanego w muzykę obozowej orkiestry, nie zwracającego uwagi na komando niosące ciała więźniów. „Pochód umarłych i rozmarzony Mengele” - zauważyła. Widziała w nim maniaka i nazistę, którego do zbrodni pchała ambicja. Uważała, że „zwariował na punkcie inżynierii genetycznej”. Wspominała: „Jestem pewna, że zabiłby własną matkę, gdyby pomogło to w realizacji jego celów”.

Ostatni raz widziała Men-gele 17 stycznia 1945 r. Zebrał wszystkie papiery do pudeł i polecił wynieść do samochodu. Ale ponieważ ze wszystkich badań Puzynina sporządzała tajne odpisy, zachowały się dokumenty 295 więźniarek, Żydówek greckich, węgierskich, holenderskich, francuskich i włoskich i 117 bliźniąt płci obojga (Żydzi z Węgier), które zabezpieczyła w postaci kopii. Więźniarka Antonina Piątkowska ukryła je w schowku pod podłogą baraku, a potem przekazała Zofii Gawron, mieszkance Brzeszcz - kobieta pomagała przy przenoszeniu raportów, początkowo zamkniętych w słoikach, a następnie zaszytych w pasie, który Piątkowska nosiła na sobie. Kiedy Zofii Gawron udało się nawiązać kontakt z Polakiem spoza obozu, przy jego pomocy przekazała dokumenty rodzinie w Brzeszczach i tam przetrwały. Po wojnie Piątkowska odebrała odpisy i oddała organizacji „Caritas”. Stąd dotarły do kard. Adama Sapiehy; dzięki temu opublikowano je w prasie i radiu, a potem przesłano do Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich.

Puzyniny już w Polsce nie było: w styczniu 1945 szła w „marszu śmierci” z Oświęcimia na zachód. Trafiła do szpitala obozu w Ravensbruck, gdzie otrzymała numer 104841 - tuż nad ukośną kreską i numerem z Auschwitz: 54538.

Tragiczny węzeł
Do Polski wróciła w 1946 r., ale wskutek zabiegów męża szybko wyjechała do Anglii, a później do RPA, zaś po śmierci księcia zamieszkała w Londynie. W czasie odwiedzin w Polsce u rodziny szukała w Oświęcimiu robionych z narażeniem życia notatek, nie wiedząc, że już zostały zabezpieczone.

W jej rodzinie krąży jeszcze inna wersja tej historii: że to prof. Czekanowski przez międzynarodowe kręgi naukowe dotarł do Mengelego i zasugerował mu, by jego asy-stentkę wydobyć ze szpitala lagrowego. Czy to prawdopodobne? Raczej nie.

Martyna Puzynina zmarła w 1986 r. w Londynie; jej prochy przewieziono do Polski i pochowano w Bytomiu. Sporządzone przez nią odpisy badań antropometrycznych znajdują się w materiałach obozowego ruchu oporu w muzeum oświęcimskim. W archiwum nie ma jednak dokumentacji jej pobytu: lagrowe przeżycia Puzyniny udało się odtworzyć tylko dzięki szczątkowym dokumentom i zbiegom okoliczności.

Oto jeden z nich: w 2000 r. Janina Palmowska-Frankowska udostępniła Państwowemu Muzeum w Oświęcimiu zeszyt, który prowadziła w Ravensbruck. Na jednej z kart pod datą 23 marca 1945 r. jako pacjentka szpitala obozowego figuruje „Puzyna Martina” z rozpoznaniem: Grippe. Przy nazwisku zaznaczono numery: 104841 i 54538 - to pozwoliło na ustalenie daty przywiezienia do Oświęcimia i numeru Puzyniny.

Po wojnie Puzynina o swych przeżyciach z nikim rozmawiać nie chciała, nawet w rodzinie. Udzieliła jednak informacji Geraldowi L. Posnerowi i Johnowi Woreowi, którzy prowadzili z nią rozmowy w 1985 r. Pisała pamiętniki, być może stanowiące swoiste katharsis, które jednak zaginęły.

Do końca życia dręczyło ją pytanie: czy postąpiła słusznie? Tak, jakby istniała możliwość odpowiedzi. Można za Maxem Sche-lerem użyć tu pojęcia „węzła tragicznego”: realizując wartość, jaką jest praca naukowa, równocześnie wbrew sobie podważała sens tego, czemu chciała służyć. Dlatego skazała siebie samą na milczenie.

Nigdy nie wróciła do pracy naukowej.

Podziękowania za pomoc w zbieraniu informacji składam siostrzenicy M. Puzyniny, Krystynie Lazarowej oraz Henrykowi Świebockiemu z Muzeum w Oświęcimiu.

Auschwitz-Birkenau
Kiedy 27 stycznia 1945 r. wojska sowieckie wkroczyły do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, zastały jedynie 7 tys. więźniów, w tym kilkaset dzieci: przedtem Niemcy „ewakuowali” obóz w tzw. marszu śmierci, w którym zginęły tysiące ludzi.

Obóz w Oświęcimiu - największy niemiecki obóz koncentracyjny i zagłady - powstał w kwietniu 1940; od czerwca 1940 przybywały do niego transporty więźniów politycznych - Polaków. Po rozbudowie w 1941 r. obejmował kompleks: obóz macierzysty Auschwitz w Oświęcimiu, obóz Birkenau w Brzezince., obóz Monowitz w Monowicach i ponad 40 tzw. podobozów. Był miejscem cierpienia Żydów, Polaków i_ kilkudziesięciu innych narodów; w szczególności był to największy ośrodek zagłady Żydów, których większość bez rejestrowania kierowano z transportów do komór gazowych. Zarejestrowanych (przeznaczonych na pobyt w obozie) więźniów było 400 tys., wśród nich połowę stanowili Żydzi; drugą grupą więźniów byli Polacy (140 tys.), z których połowa zginęła. Auschwitz był miejscem wyniszczenia polskiej inteligencji, działaczy społecznych i politycznych, członków konspiracji oraz jeńców sowieckich i Cyganów; więźniowie ginęli wskutek niewolniczej pracy, głodu, tortur, egzekucji i eksperymentów
pseudomedycznych.

Liczba ofiar jest trudna do ustalenia. Na podstawie zeznań komendanta Rudolfa Hossa przyjęto początkowo, że w Auschwitz i podobozach zginęło 2,8 mln ludzi. W czasach komunizmu władze PRL traktowały obóz jako „miejsce męczeństwa narodu polskiego i innych narodów”, podając liczbę nawet 4 mln zabitych i przemilczając fakt, że 90 proc. ofiar stanowili Żydzi. Obecnie uważa się, że Niemcy zamordowali tam 1,5 mln ludzi. WP