160 lat pamięci

W sobotę 21 stycznia 1933 r. na stokach warszawskiej Cytadeli, w której więziono i stracono wielu powstańców styczniowych, generał Edward Śmigły-Rydz mówił do weteranów insurekcji 1863 roku: „Wyście swą walką sprawili, że dni naszej młodości nie były dniami posuchy i pustki, lecz były czarownymi dniami tęsknoty i woli; wyście naszej młodości dali poezję buntu przeciw słabości, rezygnacji i zadowoleniu. Na was myśmy z przejęciem całej duszy młodzieńczej »równali«, gdyśmy w żołnierskim pierwszy raz stawali szeregu. Wasze mogiły wołały wielkim głosem do naszego wodza: »Idź i czyń!«”.

Na pamięci o bohaterach zrywu wyrosło nie tylko pokolenie, które wywalczyło niepodległość w 1918 r., ale także kolejne – dorastające w II Rzeczypospolitej, walczące w II wojnie światowej. Upływ czasu, ale także charakter powstania sprawiły jednak, że pamięć o nim, sprowadzona do kilku haseł, uległa zatarciu. W ten sposób zniknęło wiele elementów niezbędnych do zrozumienia tamtych ludzi i wydarzeń. Okazją do ich przypomnienia jest obchodzona w tym i przyszłym roku 160. rocznica, której towarzyszą obchody w całym kraju.

Pierwsze wydarzenia odbyły się już w listopadzie 2022 r. Wówczas otwarto wystawy „Powstanie styczniowe. W 160. rocznicę zrywu”, zorganizowaną w krakowskich Sukiennicach przez Muzeum Narodowe w Krakowie, a także „Ramię przy ramieniu”, przygotowaną przez Żydowski Instytut Historyczny i opowiadającą m.in. o udziale w powstaniu Polaków żydowskiego pochodzenia. W styczniu swoje ekspozycje zwiedzającym udostępniły m.in. Narodowe Centrum Kultury oraz Zamek Królewski w Warszawie.

Oficjalnym początkiem cyklu wydarzeń rocznicowych była jednak uroczystość państwowa pod Bramą Straceń na warszawskiej Cytadeli – w tym samym miejscu, w którym 90 lat wcześniej przemawiał Śmigły-Rydz – z udziałem prezydentów Polski i Litwy, przedstawicieli Ukrainy oraz demokratycznego ruchu białoruskiego. „Jesteśmy tutaj razem, jako członkowie narodów, które walczyły o zrzucenie rosyjskich kajdanów i powrót własnego niepodległego państwa”, mówił wówczas prezydent Andrzej Duda. Pamięć o tej dawnej wspólnocie, symbolizowanej przez trójdzielny herb, którym posługiwali się powstańcy styczniowi, w obliczu wydarzeń za naszą wschodnią granicą nabiera dzisiaj szczególnego, niestety bardzo aktualnego charakteru.

Dzień wcześniej, w niedzielę 22 stycznia, w Teatrze Narodowym w Warszawie można było zobaczyć widowisko muzyczne „1863. Ku wolności”. Zaprezentowane wówczas nowoczesne aranżacje utworów z okresu powstania i trochę późniejszych pozwoliły nadać im nowe i bardziej współczesne oblicze.

Szczególną rolę w działaniach rocznicowych pełni Muzeum Historii Polski, koordynujące obchody w całym kraju, ale także realizujące swoje projekty. Wśród nich znalazły się trzy wystawy. Otwarcie najważniejszej z nich odbyło się w maju. „Powstali 1863-64” to mobilna i multimedialna ekspozycja składająca się z dwóch elementów. Pierwszym z nich jest opowiedziana na 16 modułach historia zrywu – od przedstyczniowych manifestacji, przez przebieg walk, udział w nich wybranych postaci oraz różnych grup społecznych, po doniesienia światowej prasy o wydarzeniach, powstańczą modę z epoki i pamięć o zrywie. Centralną częścią wystawy jest kopuła, w której prezentowane są animacje przedstawiające wybrane epizody styczniowej insurekcji. Wystawie towarzyszy pakiet edukacyjny oraz wiele innych form aktywności. Do września można było ją oglądać w szeregu miast, m.in. w Warszawie, Łowiczu, Zamościu i Lublinie. W kolejnych tygodniach będzie dostępna m.in. w Katowicach i we Wrocławiu. Planujemy także wyjazdy w przyszłym roku, w tym na Litwę. Chcemy w ten sposób podkreślić wieloetniczny charakter powstania i jego znaczenie nie tylko dla Polaków.

Ważne miejsce w działaniach Muzeum Historii Polski zajmuje portal powstanie1863-64.pl, stworzony specjalnie z okazji 160. rocznicy. Prezentowane są na nim aktualności na temat wydarzeń kulturalnych i relacje z obchodów w całym kraju. Na portalu znajdują się także artykuły, opracowania i źródła historyczne, wywiady z historykami i specjalistami, filmy, audiobooki, a także materiały edukacyjne do pobrania. Jednym z najciekawszych elementów strony są podkasty zawierające rozmowy z potomkami powstańców styczniowych. Ten unikalny materiał pozwala wniknąć głębiej nie tylko w tę wielką historię, ale także w indywidualne losy uczestników zrywu i w pamięć o nich wśród bliskich.

Portal, tak jak i całe obchody, jest częściowo projektem społecznym. Staramy się bowiem, aby współtworzyli go organizatorzy wszelkich wydarzeń kulturalnych i naukowych nawiązujących do powstania styczniowego. Dzięki temu jesteśmy w stanie opowiedzieć nawet o tych najmniejszych miejscowościach, w których pamięć o uczestnikach walk 1863 i 1864 roku jest szczególnie żywa. Stanowi to odbicie specyficznego charakteru tamtego zrywu, który w większości toczył się właśnie w małych miastach, miasteczkach i wsiach. Chcemy sprawić, aby to, co przez dekady było słabością opowieści o styczniowej insurekcji, czyli jej funkcjonowanie na prowincji, dzisiaj stało się siłą.

Żeby jednak te projekty, realizowane często przez niewielkie fundacje i domy kultury, miały szansę na przebicie się do świadomości ludzi, Biuro „Niepodległa” powołało specjalną edycję programu dotacyjnego. Łączna kwota dofinansowania wyniosła 4,5 mln zł. Pod koniec 2022 r. wyłoniono w jego ramach 130 podmiotów samorządowych i instytucji kultury. Dzięki grantom finansowane są m.in. wystawy muzealne, akcje edukacyjne, gry terenowe, warsztaty komiksów czy rekonstrukcje historyczne. Te ostatnie, odtwarzające zarówno bitewne starcia, jak i realia życia obozowego, cieszą się dużym uznaniem i zainteresowaniem odbiorców. Ze względu na dwuletni charakter obchodów rocznicy powstania (2023-2024) zostanie ogłoszona druga edycja programu dotacyjnego.

Ale obchody to nie tylko duże, oficjalne projekty – to także setki drobnych działań społeczności lokalnych, w ramach których odbywają się pikniki, koncerty czy uroczystości patriotyczne i religijne, upamiętniające bohaterów insurekcji.

W ramach obchodów organizowane są konferencje naukowe o wymiarze międzynarodowym i lokalnym. Wydawane są publikacje naukowe i popularnonaukowe, rozwijające naszą wiedzę o powstaniu i realiach walk zbrojnych. Powstają programy telewizyjne, radiowe oraz filmy dokumentalne poświęcone bohaterom powstania styczniowego. Wśród nich „Złota obrączka”, opowiadająca o losach Zygmunta Sierakowskiego, przywódcy powstania na Litwie, „Dziewczyna smok” – historia Henryki Pustowójtówny, walczącej z bronią w ręku w powstańczych szeregach, czy też „Cudzoziemcy w powstaniu styczniowym”, dokument o obcokrajowcach, którzy z całej Europy przyjeżdżali walczyć pod powstańczymi sztandarami. Obecnie realizowane są także filmy poświęcone Konstantemu Kalinowskiemu oraz ostatniemu powstańcowi – księdzu Stanisławowi Brzósce.

Dzień po uroczystościach na stokach Cytadeli w 1933 r., podczas odsłonięcia tablicy upamiętniającej Romualda Traugutta na ścianie domu, w którym mieszkał przed aresztowaniem, generał Edward Śmigły-Rydz powiedział, że „z tego domu promieniowała i biła nadludzka energia, niewzruszona wiara i olbrzymia siła moralna, zaprzeczająca potężnemu carowi prawa do Polski. Ta energia i siła moralna sięgała stąd w dalekie krańce Polski, w odwieczne puszcze grzmiące strzałami powstańców, wkładała w mdlejące, znużone dłonie, z których broń wypadła, tę broń z powrotem. Ona tworzyła w wyobraźni wroga groźną legendę o polskim rządzie narodowym, a z siedziby dyktatora, a więc z tego tu domu, robiła jakiś potężny gmach, pełen tajemnic i wielkości. Tron białego cara runął – siła moralna, idea żyje”.

Dzisiaj chcemy obudzić pamięć o tej idei oraz o ludziach, którzy dla niej żyli i za nią ginęli. Nie po to, aby czcić przegrane powstanie, ale żeby przypomnieć, jak piękną i drogą rzeczą jest wolność. Wolność, która nigdy nie jest dana na zawsze. ©

PARTNERZY
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Muzeum Historii Polski
160. Rocznica Powstania Styczniowego

„Ogólnopolski program obchodów rocznicy Powstania Styczniowego 2022–2025”. Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego