A przecież Europa jako całość polityczna (nie mówiąc o gospodarczej) nigdy nie istniała. Imperium rzymskiemu niestety, imperiom Hitlera i Stalina na szczęście, nie udało się opanować całego kontynentu. Istniała zaś Europa jako wspólnota nie tyle obyczajowa, ile cywilizacyjna, do której polska elita intelektualna należała od średniowiecza. Dwukrotnie też w naszych dziejach byliśmy przekaźnikiem kultury europejskiej na kraje sąsiednie. Po raz pierwszy w XVII w., po raz drugi w okresie PRL-u, zwłaszcza w latach 1956-89, gdy staliśmy się oknem środkowo-wschodniej części kontynentu na Europę. Okno otwierane, kiedy indziej tylko uchylone, za każdym razem ku irytacji Pragi, Budapesztu, Berlina Wschodniego, a przede wszystkim Moskwy. Natomiast w erze pierestrojki powtórzyło się to, co Aleksander Brückner napisał o epoce Piotra Wielkiego: europeizacja Rosji oznacza kres wpływu...