Piwnice wciąż gniją

To zaczęło się w maju 2001, na spotkaniu zorganizowanym przez „Więź” o „Dabru Emet” (deklaracja ogłoszona przez grupę żydowskich uczonych z USA, wzywająca Żydów do zrewidowania swojego myślenia o chrześcijanach i chrześcijaństwie - zob. www.tygodnik.com.pl/archiwum „Od Dabru Emet do Świętego Przymierza”). Tam pierwszy raz ktoś wspomniał o Księgarni Patriotycznej „Antyk”, mieszczącej się w podziemiach kościoła Wszystkich Świętych na Placu Grzybowskim. Będąc kolejnym razem na Twardej, gdzie mieszczą się synagoga i Fundacja Laudera (to dwa kroki od Placu Grzybowskiego) - sprawdziłam. Nie przypuszczałam, że będzie tam aż tak okropnie. Ogromna ilość antysemickich, ksenofobicznych, antyunijnych i sporo antykościelnych (bo za takie uznałam dziwaczne spekulacje o biskupach) książek i czasopism. Wśród nich pismo „Szczerbiec” (znajomi twierdzą, że czytają to skini) oraz „ideowo poprawne” koszulki i plakaty. Wszystko razem sprawiło na mnie wrażenie koszmarne, ale uznałam, że skoro tyle ważnych i wpływowych osób było na spotkaniu i o księgarni usłyszało, na pewno coś z tym zrobią. Zdziwiłam się, gdy już po modlitwach za ofiary z Jedwabnego (nabożeństwo pokutne z udziałem Prymasa i biskupów odbywało się w kościele nad księgarnią) zobaczyłam, że książki wciąż tam leżą. Nie od razu przyszło mi do głowy, żeby coś zrobić. Potem usłyszałam trochę gorzkich słów o Kościele od kolegi Żyda, który dowiedział o księgarni i chciał o niej rozmawiać z proboszczem tej parafii.

Ksiądz proboszcz

Ja tego samego dnia wyjeżdżałam, więc dopiero po powrocie z wakacji dowiedziałam się, że nic nie osiągnął: rozmowa zakończyła się słowem „Amen”. Sama zresztą jechałam na wakacje z moralnym kacem, że to nie ja poszłam do proboszcza, a to powinien być mój pierwszy odruch. Potem postanowiłam, że ja też pójdę, no bo może ksiądz proboszcz na Żyda źle zareagował, a ja jestem chrześcijanką. Będę dla niego bardzo miła i będzie OK. Byłam bardzo miła, ale wcale OK nie było. Ksiądz rozmawiał ze mną przez domofon i znowu skończył rozmowę mówiąc „Amen”. Główne argumenty: piwnice gniją i coś trzeba z tym zrobić, a ksiądz proboszcz nie będzie cenzorem. No i że już tłumaczył w rozgłośni radiowej, że to wynajmowany lokal, a nie księgarnia kościelna. Wszystko to, niestety, w formie napaści, nie łagodnej argumentacji. Pierwszy raz ktoś do mnie mówił takim tonem, i to w dodatku ksiądz. Znajomi triumfowali, dowodząc hipokryzji Kościoła.

Nie trzeba dodawać, że moi żydowscy przyjaciele wszelkie dowody sympatii im okazywane traktują jako mój prywatny odruch, a za wyraz oficjalnego stanowiska Kościoła uznają działalność Księgarni.

Kuria po raz pierwszy

Ufna, że Kościół wygląda inaczej i uzbrojona w wiedzę o jego oficjalnym stanowisku w sprawach stosunków chrześcijańsko-żydowskich wybrałam się zatem do Warszawskiej Kurii Metropolitalnej. Obawiałam się oporu, ale spotkałam się ze zrozumieniem księdza dyrektora wydziału ds. nauki katolickiej. Zostawiłam mu list, opisujący całą sprawę. Wyglądało na to, że problem może zostać rozwiązany. Ksiądz dyrektor prosił mnie o cierpliwość, „bo może to zająć nawet trzy miesiące, gdyby trzeba było rozwiązywać umowę”. Mnie się nie spieszyło, miałam na głowie maturę i mnóstwo innych spraw. Poza tym ufałam, że właściwie wszystko już załatwione.

Po paru tygodniach dowiedziałam się jednak, że biskup Tadeusz Pikus uznał, że trzeba ten mój, niewprawną ręką pisany list przekazać Księdzu Prymasowi, w związku z czym mój pierwszy rozmówca z Kurii nie mógł już śledzić losów tej sprawy na biurku Prymasa ani wpływać na jej bieg.

Kuria po raz drugi

Po przeczytaniu „Świadectwa” ks. Tomasza Węcławskiego („TP” nr 14/02) i sprawdzeniu, że księgarnia ma się dobrze, po uświadomieniu sobie, że minęło trzy miesiące a Kuria nic, zaczęłam szukać innych dróg. Po konsultacji z moim „Aniołem Stróżem” (przypadkiem poznanym na dniu judaizmu w Lublinie duszpasterzem młodzieży) postanowiłam zamiast z księżmi dyrektorami z wydziałów (jakkolwiek poważnie by ten tytuł brzmiał, wydaje się, że palcem nie ruszą bez zgody biskupa), rozmawiać z samym biskupem.

Zupełnie przypadkiem (tak mnie połączono w centrali) padło na ks. biskupa Piotra Jareckiego. Wyznaczył mi termin audiencji, który niestety wypadał dokładnie w dniu mojej pisemnej matury z polskiego. Musia-łam poprosić o przełożenie i podałam powód. To był chyba błąd, bo gdy zadzwoniłam kolejny raz, zasugerowano, żebym spotkała się najpierw z księdzem dyrektorem wydziału duszpasterskiego. Tak też zrobiłam. Po bardzo miłej, długiej rozmowie znów uwierzyłam, że spotkałam się ze zrozumieniem. Jednak na sugestie napisania „takiego pisma” odpowiedziałam, że jedno już trzy miesiące temu pisałam. Tu skończyły się pomysły mojego rozmówcy i chwilowo moje również.
Zbieranie podpisów

Kolejną radą „Anioła Stróża” było pisanie listów do Prymasa. Byłam już wtedy w dominikańskim duszpasterstwie akademickim na Freta, współorganizowałam spotkania żydowsko-chrześcijańskie, nie było problemu z podpisami. Był maj 2002, pomiędzy kolejnymi egzaminami maturalnymi - nie pamiętam już dokładnie, kiedy powstał list. Nasz duszpasterz, o. Wojciech Czwichocki, zaaprobował jego treść. Ale żeby odzew był większy, zaczęłam montować koalicję. W efekcie zbieraliśmy podpisy na Freta 10, w innym dominikańskim duszpasterstwie „Służew nad Dolinką”, w duszpasterstwie prowadzonym przez jezuitów na Rakowieckiej, w warszawskim KIK-u (tu podpisał się nawet zarząd, nie tylko sama młodzież). Niektórzy zbierali w swoich środowiskach (wyrazy uznania i podziękowania dla o. Wojciecha Czwichockiego OP, o. Ryszarda Bosakowskiego OP, o. Tomasza Ortmanna SJ i Piotra Cywińskiego). Dla mnie to był czas matur i przygotowań do egzaminów, dla innych - sesji letniej. Nie przykładaliśmy się szczególnie, uważając, że nie chodzi o wielką liczbę podpisów, ale o gest. Sprawa przecież wydawała się tak oczywista... Razem wyszło około dwustu podpisów.

Zaraz po Mszy, po której w duszpasterstwie na Freta zbieraliśmy podpisy, odbył się koncert „Z muzyką i nadzieją do wspólnej Europy”. Ktoś skojarzył te wydarzenia i pani Ewa Polak-Pałkiewicz napisała w „Naszym Dzienniku” o młodzieży, która manipulowana przez euro socjalistów dała się namówić do akcji przeciw „najlepszej katolickiej księgarni” i że ci manipulatorzy wykorzystują znane już dobrze komunistyczne metody. Byłoby nawet śmiesznie, gdyby nie dwa telefony od zwolenników tej księgarni (swój numer umieściłam w duszpasterstwie na plakacie informującym o zbiórce podpisów). Przyznam, że te rozmowy zrobiły na mnie wrażenie, ale upewniły też, że warto działać dalej.

Kuria po raz trzeci

Już nie pamiętam, kto i kiedy to zaproponował, ale w końcu zapadła decyzja, że trzeba jeszcze poprosić o audiencję. Złożyłam pismo wyjaśniające krótko treść sprawy. Mieli oddzwonić. Czekałam dwa tygodnie, ale nie było odpowiedzi. Zadzwoniłam sama i miałam wątpliwą (niestety, muszę to przyznać) przyjemność rozmowy z księdzem kanclerzem Kurii. W dosyć szorstki, momentami gwałtowny sposób poinformował mnie, że Kuria ma ważniejsze sprawy na głowie, że Prymas zdecydował, iż żadnej audiencji nie będzie i że sprawa jest zakończona. Nie interesowało go, co mam zrobić z zaadresowanymi do Prymasa listami, podpisanymi przez nas, bo wiedzą, o co chodzi i listy nie są potrzebne. To oczywiście wersja złagodzona tego, co faktycznie usłyszałam. Jestem osobą w miarę opanowaną, ale rozpłakałam się - moja siostra była przekonana, że ktoś umarł, albo stało się coś strasznego. Nie spodziewałam się usłyszeć ani takiego tonu, ani takich argumentów. W ogóle jeszcze nikt nie potraktował mnie w tak lekceważący sposób. Gdyby chodziło o mnie, to nic, ale przecież lekceważono sprzeciw prawie 200 osób w dosyć ważnej sprawie. W dodatku, jeśli prawdą były słowa księdza kanclerza, że Prymas powiedział „sprawa skończona”, no to koniec - jak Ania z Zielonego Wzgórza, „pogrążyłam się w otchłani rozpaczy”.

Po jakiejś godzinie, ocierając jeszcze łzy, postanowiłam zadzwonić do biskupa Pikusa, który mój pierwszy list skierował ponoć na biurko Prymasa. Tu również nie znalazłam zrozumienia. Ksiądz biskup polecił mi modlić się i mieć nadzieję; podzielał mój niepokój co do złych książek, których wszędzie pełno, obawiam się jednak, że o innych książkach mówiliśmy.

Ta rozmowa kazała powrócić mi do „otchłani rozpaczy” i wylać kolejne hektolitry łez. Cały wysiłek na nic. Wszyscy sceptycy mieli rację, tylko ja z tą swoją „głupią wiarą w Kościół” wyszłam na naiwną.

Redaktor Nosowski radzi, „Rzeczpospolita” pisze

Znajoma z Krakowa zaproponowała, żebym skontaktowała się ze Zbigniewem Nosowskim, bo on już niejedno w Kościele widział i rozmowa z nim wpłynie kojąco na moje rozkołatane serce. Spotkaliśmy się parę dni później w redakcji „Więzi”. Rzeczywiście ta rozmowa pomogła mi spojrzeć na wszystko trochę spokojniej, choć pan No-sowski nie ukrywał, że szanse na pozytywne rozwiązanie sprawy są nikłe. Ustaliliśmy jednak, że teraz trzeba poleconym wysłać do Kurii listy, których nie chcieli przyjąć, z załączonym listem mówiącym, o co chodzi, i z wyborem tekstów z książek sprzedawanych w księgarni. Z tym wyborem tekstów było najtrudniej, pożyczyłam książki (żeby nie kupować) od kilku osób, które już je miały (sama kupiłam jedną: „Antypolonizm Żydów polskich” Stanisława Wysockiego, i to nie żaden reprint z lat 30., ale świeżutką publikację z 2002 roku). Nie było to najprzyjemniejsze zajęcie na wakacje, szło mi strasznie wolno, bo nie miałam ani czasu, ani ochoty tego czytać. W końcu w sierpniu powstał w miarę reprezentatywny wybór cytatów. Piotr Cywiński wysłał to wszystko poleconym do sekretariatu Prymasa.

W tym samym czasie Piotr, po konsultacjach ze mną, podsunął temat „Rzeczpospolitej”. We wrześniu skontaktowała się ze mną pani Aleksandra Cisłak, która postanowiła pisać o sprawie. Sęk w tym, że miałam zostać wymieniona z nazwiska, a tu zaraz zaczynam studia i to na teologii. Bałam się, że to kiepski początek, ale na szczęście nikt się chyba tak dokładnie w „Rzeczpospolitą” nie wczytywał, bo nie zostało to odnotowane. W puencie artykułu autorka zacytowała słowa biskupa Pikusa, który obiecywał, że zajmie się sprawą. Postanowiliśmy trzymać go za słowo (na dodatek autoryzowane).
List profesorów

Najpierw dziwił nas absolutny brak reakcji na artykuł, po prostu głucha cisza. O. Czwichocki uważał, że to przez wybory. I rzeczywiście, dopiero po dwóch miesiącach, już po drugiej turze wyborów samorządowych, artykuł z „Rzeczpospolitej” został skomentowany w piśmie „Nasza Polska”. Był też list poparcia dla księgarni, który podpisali jacyś profesorowie, głównie ze Stanów Zjednoczonych. Widziałam ten list, do dziś wisi na drzwiach księgarni. Nie znam nikogo z autorów, nie wiem, czy to rzeczywiście profesorowie. W każdym razie twierdzą, że księgarnia nie jest antysemicka, tylko pokazuje „prawdziwą historię żydowskiego antypolonizmu”. Ich argumenty dotyczą też oczywiście mojego wieku. Także dziennikarka z „Rzeczpospolitej” wielu rzeczy nie wie lub nie rozumie - bo jest za młoda, studentami łatwo manipulować, więc ich protestem nie należy się przejmować. Argument wieku ciągle się zresztą pojawia.

Kuria po raz czwarty

Na początku grudnia postanowiłam dowiedzieć się, co biskup Pikus zrobił ze sprawą w ciągu minionych dwóch miesięcy. Zadzwoniłam, ale rozmowa nie była długa - w pewnym momencie biskup pożegnał się i odłożył słuchawkę. Było to na tyle niespodziewane, że ośmielę się powiedzieć, iż biskup rzucił słuchawką.

To „rzucenie słuchawką” zrobiło na mnie wrażenie. Bo tym samym zamknęły się drogi załatwienia tego ścieżkami kościelnymi. Może zresztą te drogi zamknęły się już w czerwcu, a ja tylko łudziłam się, że jeszcze się uda z listem poleconym, z „Rzeczpospolitą”, że może jednak jakoś ruszymy sprawę. Tak naprawdę ta rozmowa była bardzo adekwatnym podsumowaniem atmosfery, jaka towarzyszyła sprawie. Trudne przeżycie, bo zwykle nie kończę rozmów w ten sposób, zwłaszcza z biskupami. Następnego dnia napisałam więc pojednawczy list do Księdza Biskupa i zaniosłam do Kurii. Pozostał bez odpowiedzi.

Przecież mam rację

Od samego początku głęboko wierzyłam, że mam rację: że nie jest w porządku, by antysemicka, antykościelna, ksenofobiczna i w ogóle okropna księgarnia działała w podziemiach kościoła. Oczywiście formalnie nie jest ona księgarnią kościelną, więc biskup i proboszcz nie widzą problemu. Niestety przechodzień nie wie o tych formalnościach, a skojarzenie jest jednoznaczne. Zresztą co tu się oszukiwać: jakby komuś treści tych książek przeszkadzały naprawdę, to już by ich tam nie było.

Cały czas podkreślałam, że to nie jest wystąpienie tylko w obronie Żydów i przeciw antysemityzmowi. Bo, jak już pisałam, ta księgarnia w gruncie rzeczy jest antykościelna. W każdym kolejnym piśmie do Kurii podkreślałam, że to wszystko robię w trosce o dobre imię Kościoła i moich współbraci, którzy są manipulowani przez te publikacje. To, że sprzedaż odbywa się pod kościołem, uwiarygodnia w oczach ludzi zawarte w książkach treści. Czy naprawdę nikt w Kurii nie rozumie tej prostej zależności? Aż trudno w to uwierzyć. W gruncie rzeczy właśnie czytelnicy tych książek są najbardziej pokrzywdzeni, najwięcej tracą.

Wiele osób tłumaczyło mi, że nic nie poradzę, że tam są układy i układziki, że być może wiążą się z tym jakieś pieniądze. Nie dawali szans, a ja nie wierzyłam. Tłumaczyłam, że jeśli wszyscy będą tak myśleć, nic się nie zmieni. Milczenie przecież oznacza zgodę. Uważałam, że coś tak niezgodnego z Ewangelią nie może się ostać w Kościele. Wierzyłam w to jeszcze nawet w czerwcu, po tych rozmowach telefonicznych z Kurią, choć już wiedziałam, że to nie będzie łatwe. Nawet w listopadzie jeszcze miałam cień nadziei. Straciłam ją, gdy tydzień po rozmowie z biskupem Pikusem (tej, kiedy odłożył słuchawkę) Zbigniew Nosow-ski zadzwonił z wyrazami „solidarnej bezsilności”.

Skoro on nie wie, co robić dalej, to skąd ja miałabym wiedzieć?

Episkopat mówi o dialogu

Po zebraniu Episkopatu, w listopadzie 2002, wydano list o dialogu. Była w nim mowa o tym, że trzeba dbać o zabytki -pamiątki po innych religiach, cmentarze, cerkwie i synagogi, przeciwstawiać się nienawistnym napisom na murach i okrzykom na stadionach. A co z książkami i gazetami? Co mam myśleć o ludziach, którzy piszą taki list, a tak ważną sprawę w swojej diecezji zaniedbują? Jak się dowiedziała Aleksandra Cisłak z „Rzeczpospolitej”, w zamian za remont podziemi Fundacja „Antyk” przez pięć lat może użytkować piwnice. Nie wątpię, że przedłużą umowę. Rozumiem, że jej zerwanie oznaczałoby zwrot kosztów remontu. Tylko czy honor nie kosztuje? Zwłaszcza, że właśnie zamontowano w kościele nowe organy. Ile kosztują nowe organy? Wiem, że zaczynam pytać jak najgorszy antyklerykał, ale ilekroć tamtędy przechodzę, nasuwają mi się takie pytania.

Powinnam płakać po nocach raczej z powodu nieszczęśliwej miłości niż z powodu księdza biskupa. Ja wiem, że Kościół jest święty i grzeszny zarazem, ale myślałam, że ma więcej dobrej woli. To nie poczta ani urząd skarbowy. Ksiądz Tischner mówił, że można stracić wiarę po spotkaniu z własnym proboszczem. Nie chodzi o to, że ambicjonalnie nie mogę czegoś znieść. Chodzi o to, że nie jest tak, jak być powinno. Gdzieś we mnie tkwi teraz to uczucie. Ciężko mi je opisać.

PS. W lutym 2003 TVP2 emitowała rozmowę red. Barbary Czajkowskiej z prymasem Polski, kard. Józefem Glempem, który stwierdził, że nigdy nie otrzymał żadnych listów z podpisami w sprawie Księgarni Patriotycznej „Antyk”.

ZUZANNA RADZIK ma dziewiętnaście lat, mieszka w Warszawie, jest drużynową i instruktorką Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej. Studiuje teologię na Papieskim Wydziale Teologicznym „Bobolanum”.

Co można kupić w księgarni „Antyk”

Stanisław Wysocki „Antypolonizm Żydów polskich” (Wydawnictwo Milla, Warszawa 2002)
„Cechami charakterystycznymi wyraźnie odróżniającymi Żydów od innych narodów są: 1) poczucie wyższości nad wszystkimi innymi narodami i rasami wynikające z talmudycznego stwierdzenia iż stanowią »naród wybrany przez Boga«; 2) wyzywająca pycha, nieukrywana pogarda, nienawiść do innych narodów i ras; 3) nieustanne demonstrowanie nieuzasadnionych pretensji i żalu do innych narodów; 4) skrajny nacjonalizm i zapiekły rasizm; 5) nadmierne uczulenie na jakiekolwiek krytyczne uwagi pod ich adresem, skąd każdy, kto to czyni, uznawany jest przez nich za antysemitę; 6) niepohamowana pazerność w dążeniu do bogacenia się, żądza pieniądza przesłaniająca im wszystko, stąd uciekanie się do lichwiarstwa; 7) niepowstrzymana chytrość i przewrotność, notoryczna skłonność do kłamstwa, nawet u elity umysłowej; 8) bezczelność i zuchwalstwo, bagatelizowanie wszystkiego co nie jest żydowskie; 9) nieustanna i bezwzględna walka z Kościołem Katolickim i 10) uparte i nieustępliwe dążenie do zapewnienia sobie władzy nad światem.” s. 6

„Postępuje powolna judaizacja Kościoła pod hasłem reform i otwarcia i przez furtkę w tym otwarciu przeciskają się Żydzi - od razu na szczeble hierarchii lub na stanowiska naukowo kościelne i głoszą fałszywe hasła, które mają podporządkować Kościół synagodze.” s. 108

Jan Marszałek „Polska zdradzona” (Polska Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2001)
„NIE WOLNO PRZEJŚĆ nad sprawą Jedwabnego do porządku dziennego także i z tego powodu, albowiem sprawa ta będzie tym punktem wyjścia do totalnej kolonizacji i eksterminacji Narodu Polskiego przez międzynarodowy kapitał żydowski, który z pomocą takich indywiduów, jak prezydent Kwaśniewski, w latach 1989-2001 prawnie przejął w Polsce omal cały polski majątek narodowy.” s.13

„W początku 1980 r. doszło do utworzenia wolnego Związku Zawodowego na terenie Stoczni Gdańskiej. Wśród jego założycieli byli Anna Walentynowicz, małżeństwo Gwiazdów, B. Lis, Pieńkowska, Borusewicz i inni. Dołączył do nich Lech Wałęsa (Lejba Kohne) robotnik-elektryk o wybujałych ambicjach i odpowiednim żydowskim sprycie. (...) Elita żydowska w Polsce doszła do wniosku, że trzeba się do tego rozwijającego ruchu włączyć i przejąć nad nim kierownictwo. Dlatego w dniu 22 sierpnia przyjechali nieproszeni samozwańcy-doradcy: Tadeusz Mazowiecki (Icek Dikman), Bronisław Geremek (Berele Lewartow), Konrad Bieliński i Ewa Milewicz.” s.25-26

Henryk Pająk „Jedwabne geszefty” (Wydawnictwo Retro, Lublin 2001)
„Celowo kończę tę paradę oszczerców, prokuratorów i sędziów w togach, sutannach, myckach, oszczerstwem i obelgą rzuconymi na polskich katolików przez polskiego arcybiskupa. Tenże Henryk Muszyński w ramach grupy żydowskich przebierańców w sutannach oraz z przedstawicielami masońskiej loży żydowskiej B'nai-B'rith, uknuli spisek przeciwko klasztorowi karmelitanek w Oświęcimiu, przeciwko krzyżowi postawionemu na Żwirowisku”. s. 50

opr. ZR

Tekst Zuzanny Radzik nie powstał na zamówienie „Tygodnika”. Publikujemy go po głębokim namyśle i ze smutkiem, że problemy dotyczące wewnętrznego funkcjonowania Kościoła znów musimy rozważać na forum publicznym. Jest to jednak naszym obowiązkiem, gdyż zgorszenie ma charakter publiczny, a wszystkie inne, podejmowane od kilku lat próby usunięcia go zawiodły. Opis podejmowanych w rozbrajająco dobrej wierze wysiłków, zmierzających do rozwiązania czegoś, co w sposób - zdawałoby się - oczywisty domaga się rozwiązania, jest zresztą przejmującym świadectwem.

Mamy tu do czynienia z dwoma problemami. Pierwszy, to problem księgarni w podziemiach warszawskiego kościoła Wszystkich Świętych, sprzedającej antysemickie materiały. Ze ta lokalizacja jest powodem zgorszenia, że rzuca cień na dobre imię Kościoła, że podważa wiarygodność katolików w dialogu z judaizmem - dowodzić nie trzeba. Mimo podnoszonych od kilku lat protestów nikt nigdy nie wyjaśnił, czemu zawartej z księgarnią umowy o najem nie można rozwiązać. Trudno pojąć, dlaczego lokalu w znakomitym punkcie Warszawy nie można wynająć innej instytucji. Nasuwa się też pytanie, czy z podobną delikatnością i tolerancją byłby traktowany podnajemca, gdyby np. rozpoczął sprzedaż materiałów pornograficznych?

Drugi problem, to problem komunikacji w Kościele. Działaniom Zuzanny Radzik trudno zarzucić agresywność, awanturnictwo czy sektaryzm. Ona po prostu poważnie potraktowała to wszystko, co (w Kościele) usłyszała o wspólnocie kościelnej, o dialogu z judaizmem i w ogóle o dialogu oraz o roli biskupa... Chciałbym wierzyć, że opisana tu historia nie jest przysłowiową kroplą wody, w której odbija się cały wszechświat, a w tym przypadku Kościół.

KS. ADAM BONIECKI