Ćwiczę zachwyt. Felieton Zuzanny Radzik

Przewodniczka jest dość słaba. Nawet mnie to bawi, bo zwykle w napięciu przysłuchuję się przewodnikom oprowadzającym po żydowskich zabytkach w Polsce. Dawno nie ćwiczyłam zwiedzania w małych miasteczkach w Niemczech. Niewiele ma nam do powiedzenia o synagodze w Worms, nie umie oddać wagi tradycji żydowskich tego regionu, nie wspomina wcale o pogromie Żydów w czasie pierwszej krucjaty. Tej grupie nie trzeba tego mówić, choć innym byłoby warto. Gdy z przejęciem pokazuje natomiast fotografię zniszczeń miasteczka w czasie ostatniej wojny, nie bardzo chce mi się patrzeć.

Hurban Shum to wydarzenie tak wielkiego znaczenia w relacjach chrześcijańsko-żydowskich, że nasza grupa od dialogu wie, o czym mowa. W Worms 18 maja 1096 r. zamordowano 800 Żydów, którzy odmówili przyjęcia chrztu. Żydowski historyk epoki zanotował słowa Godfreya ­z Bouillon, że w drodze krzyżowcy pomścili krew ukrzyżowanego, rozlewając żydowską krew i kompletnie ścierając ślad po Żydach. Gratulacje, chłopaki! Wiwat, chrześcijańska Europo! Cóż z tego, że biskupi i papież próbowali to powstrzymać. Nienawiść nauczana zostaje czasem wcielona przez nauczanych z bolesną dosłownością. I potem nawet we własnym warownym pałacu biskup nie był w stanie ochronić Żydów przed przemocą krzyżowców i własnych diecezjan. Jak w Worms.

Podczas gdy druga część naszej grupy zwiedza miasteczko śladami Lutra, my siedzimy w wielokrotnie burzonej synagodze. Tu studiował u nadreńskich mistrzów wielki średniowieczny żydowski komentator Raszi. Potem zburzono ją w 1096 r. i znów w 1146 r., w czasie drugiej krucjaty. Następnie zniszczono kompleks synagogalny w czasie pogromów podczas epidemii w latach 1348-1349, a potem w 1618 r., gdy miejscowe cechy, wypędzając Żydów, chciały poradzić sobie z zaciągniętymi długami. W 1689 r. znów, ale tu wraz z całym miastem. Odbudowana w barokowym stylu, stała aż do nocy kryształowej. Po czym znów odbudowana została w latach 60. Ciężko się wczuć w to, że mógł tu siedzieć Raszi, skoro po jego wyjeździe z Worms przechodziła przez ten mały budynek pożoga za pożogą.

To ostatni dzień spotkania Międzynarodowej Rady Chrześcijan i Żydów. Najwyraźniej zaczęłam to wszystko traktować jako zbyt oczywiste. Jakby czas, gdy chrześcijanie i Żydzi są w dialogu, nie był maleńkim odcinkiem historii, która potoczyła się dobrze po tym, jak potoczyła się bardzo źle. Zamiast zatrzymywać się z zachwytem, jak wtedy, gdy dwie dekady temu po raz pierwszy brałam udział w chrześcijańsko-żydowskim międzynarodowym spotkaniu. Zamiast się cały czas wzruszać, że to możliwe. Worms z jego historią przemocy, potem odbudowy, nadziei, a potem kolejnych pogromów i zniszczeń smuci mnie i mobilizuje. Don’t take it for granted. Dialog chrześcijan i Żydów to nie jest oczywisty stan spraw.

Ktoś mówi, że choć na organizacyjnym spotkaniu skupiamy się na problemach i ich rozwiązywaniu, nie powinniśmy zapomnieć, że jesteśmy owocem wielkiej zmiany. Zatem zmiana jest możliwa. Międzynarodowa Rada Chrześcijan i Żydów powstała po wojnie, gdy chrześcijanie zaczęli się zastanawiać, co poszło nie tak, że w chrześcijańskiej Europie możliwy był Holokaust, i czy nie ma to czegoś wspólnego z nauczaniem Kościołów. Oczywiście, że ma. Te siedemdziesiąt parę lat rewolucji w nauczaniu to wciąż powinien być początek. Jeden z inicjatorów, ocalały z Zagłady historyk ­Jules Isaac, mówił, że chodzi o przyjaźń. Stąd nasza francuska członkowska organizacja ma w nazwie nie radę, ale właśnie chrześcijańsko-żydowską przyjaźń. Przyjaźń jako cel to jeszcze inne zadanie niż dialog.

Temat przyjaźni wraca, gdy słucham opowieści o organizowanym ostatnio przez kogoś panelu na temat interpretacji bardzo różniącego nasze tradycje biblijnego tekstu. Żydowska działaczka tłumaczy, że o tym tekście może publicznie rozmawiać tylko z chrześcijańskim kolegą, z którym działa i przyjaźni się od 30 lat. Rozmawiali już chyba o wszystkim, co trudne, szczerze i do kości. Przypomina jednocześnie, że rozmowy z chrześcijanami o interpretacji Biblii, zwłaszcza publiczne, to zawsze gest zaufania i wystawienie się na zranienie. Zapomniałam. Zapomniałam te niezręczności, które widziałam na własne oczy, pozornie dialogiczne wydarzenia, w czasie których skóra cierpła od słów, które musiały ranić. Zapominam ciągle, że to nie jest takie oczywiste.

Staram się więc ćwiczyć zachwyt przez te dni spotkania, choć myśli kłębią się wokół wielu organizacyjnych tematów: jak angażować młodych, czym zasilić nasze budżety, jak wzmacniać słabsze organizacje? Proza życia rozciągnięta od Polski przez Chile po Nową Zelandię. Gdy zapominam o zachwycie, patrzę na młodą Izraelkę studiującą chrześcijaństwo, z jak świeżą ciekawością się w to wszystko zanurza. Tak, przypomina mi dwudziestoletnią mnie, pomaga odnaleźć do niej drogę. Rozglądam się dalej, myślę o swoich między- religijnych przyjaźniach. Kto za 30 lat będzie czuł się bezpiecznie, rozmawiając ze mną o wszystkim? ©