Mapa świata

Oto Bóg Ojciec mierzący cyrklem wszechświat, słynna miniatura z trzynastowiecznej Bible Moralisée z Reims. Stworzyciel przypomina tu rzemieślnika - budowniczego katedr albo garncarza. Świat w jego rękach z bezkształtnej masy pomału zmienia się w regularne koło. Twarz Boga wyraża skupienie, ale i znużenie, tak jakby stworzenie było długotrwałym trudem, nie zaś gwałtownym wybuchem.

Na innej miniaturze (Biblia z Savigny, XII w.), Stworzyciel to bizantyjski Chrystus Pantokrator. W kolejnych scenach cyklu pojawiają się ziemia i woda, rośliny, słońce i księżyc, ptaki, zwierzęta - a wreszcie człowiek. Powstawanie świata to nic innego jak wchodzenie weń Boga, który stopniowo opuszcza sam siebie, aby spotkać się z człowiekiem. Nie ma go jednak w scenie ostatniej: pod drzewem, na którym zawisł wąż, stoją samotnie Adam i Ewa.

I jeszcze jedno przedstawienie, tym razem z “Kroniki Świata" Hartmanna Schedla, wydanej w 1493 roku w Norymberdze, w okresie wielkich odkryć geograficznych i rewolucji kopernikańskiej. I choć ten opis stworzenia opiera się jeszcze na geocentrycznym systemie Ptolemeusza, choć najwięcej w nim abstrakcji i mistycyzmu, to przecież właśnie on najbardziej otwiera się na nowe światy. Wystarczy tylko spojrzeć na zwierzęta, które towarzyszą Adamowi w raju.

No właśnie, gdzie dokładnie znajdował się Eden - sumeryjska “równina", słowo, które w języku hebrajskim zaczęło oznaczać “miejsce przyjemne", “ogród rozkoszy"? Gianni Guadalupi pisze: “z Edenu wypływała rzeka, która rozdzielała się na cztery rzeki: Tygrys, Eufrat, Piszon i Gichon. O ile doskonale znamy dwie pierwsze, o tyle spory na temat tożsamości dwóch ostatnich toczyły się już od czasów starożytnych, nie sposób bowiem zgodzić się, że był to Nil i Indus, nawet jeżeli miałyby się łączyć podziemnymi strumieniami, jak utrzymywali zwolennicy tej teorii. Bardziej prawdopodobna jest ich identyfikacja z Kurą i Araksesem, które łączą się i jako jedna rzeka wpadają do Morza Kaspijskiego. Jest to przypuszczenie mało przekonujące, ale z punktu widzenia geograficznego najmniej fantastyczne".

Jak? Dlaczego? Kiedy? - takie pytania stawia Biblii włoski pisarz, tłumacz, redaktor w wydawnictwie Franco Maria Rocci i współdyrektor czasopisma “La vie del Mondo". Pozwalają one podróżować w przeszłość - za pomocą jej śladów, które zachowały się w teraźniejszości, ale przede wszystkim za pomocą arcydzieł sztuki. Obydwa te elementy współistnieją w wydanym właśnie przez Arkady albumie “Arcydzieła sztuki. Świat Biblii w obrazach".

Zobaczyć w nim można np. współczesne zdjęcie kościoła Zwiastowania w Nazarecie, zbudowanego w miejscu, które już w I wieku po Chrystusie było miejscem kultu maryjnego, oraz scenę “Zwiastowania" z florenckiej Galerii degli Uffizi: Madonna otrzymuje boskie przesłanie w przepięknym, renesansowym ogrodzie. Dyskretny, niezwykle cielesny “Chrzest Chrystusa", jeden z nielicznych obrazów Verrocchia, uzupełniony jest o widok meandrów Jordanu, które, uchwycone z lotu ptaka, płynnie przecinają równinę nad Jeziorem Tyberiadzkim. Fotografia kaplicy Grobu Pańskiego w Jerozolimie - dostojnej, mieniącej się kolorami - towarzyszy surowemu, przejmującemu swoją zwykłością wyobrażeniu tego samego miejsca z obrazu Fra Angelica.

Tak oto wyobraźnia artysty, mająca swoje odbicie we współczesnej fotografii, pozwala z pomocą dzieł sztuki tworzyć kolejne mapy i przewodniki po świecie biblijnym. Jak w średniowiecznych opisach świata, “gdzie obszary geograficzne przedstawiano mało precyzyjnie, ale za to zgodnie z zasadami teologii, ustalającymi porządek rzeczy i hierarchię spraw świata ziemskiego, tak aby z map dawało się odczytać głębokie zamysły Opatrzności".

I paradoksalnie - to właśnie ta wyobrażeniowa, wieloznaczna geografia pozwala ukonkretnić biblijne historie i biblijnych bohaterów. Kto wie, czy współcześni wierni, klęczący przed kamieniem z Golgoty w Kaplicy Kalwaryjskiej, nie są mniej rzeczywiści niż przerażony setnik ze sceny “Ukrzyżowania" Fra Angelica (kościół Santissima Annunziata we Florencji), który zobaczywszy, co się stało, “oddał chwałę Bogu"? Biblia okazuje się nowym światem - takim samym, jak ten, który odkrywał Kolumb.

Gianni Guadalupi "ARCYDZIEŁA SZTUKI. ŚWIAT BIBLII W OBRAZACH", Warszawa 2004, Wydawnictwo Arkady.