Książka tygodnia: „Wszystko płynie” Wasilija Grossmana

Pociąg z Chabarowska zbliża się już do Moskwy, w przedziale młody ekonomista, działacz związkowy i kierownik robót z prowincji grają w preferansa, gadają o płytach, meblach, sanatoriach w Soczi, o Spartaku i Dynamie, a także o nierobach z kołchozów, narzekających, że niby musieli jeść liście lipowe. Trochę się spierają, ale w jednym zgadzają: „Najważniejsze, żeśmy Rosjanie, a Rosjanin – to nie byle kto!”. „Starszy brat, pierwszy wśród równych”.

I tylko czwarty z podróżnych, wyglądający staro i nędznie ubrany, milczy. Iwan Grigorjewicz przez minione 30 lat wędrował od więzienia do więzienia, od łagru do łagru. Teraz, zwolniony po śmierci Stalina, będzie próbował pozbierać szczątki utraconego bezpowrotnie życia. Z bliskim sobie niegdyś kuzynem nie nawiąże już porozumienia – ten broni kompromisów, jakie zapewniły mu w miarę spokojne życie, choć łagiernik niczego od niego nie chce. Narzeczona Iwana dawno już wyszła za innego. Owszem, Iwan przeżyje jeszcze miłość do Anny Siergiejewny, u której zamieszkał, ale choroba mu ją odbierze.

Wasilij Grossman (1905-1964), urodzony w żydowskiej rodzinie w Berdyczowie, prozaik i korespondent wojenny, to jeden z największych i najuczciwszych pisarzy rosyjskich minionego wieku, choć jego prawdziwą wielkość mogliśmy docenić wiele lat po jego śmierci. Jego epickie arcydzieło, „Życie i los”, KGB skonfiskowała w 1961 r.; pierwsze wydanie, w oparciu o cudem ocalały egzemplarz, ukazało się w 1980 r. „Wszystko płynie” nieco wcześniej trafiło do samizdatu i na emigrację.

To pochwała jednostkowej wolności i pierwsze bodaj tak ostre oskarżenie systemu sowieckiego, niecofające się przed zestawieniem go z nazizmem. Książka niejednorodna gatunkowo – bo skąpą intrygę fabularną uzupełniają partie eseistyczne – stanowić może odtrutkę na wielkoruskie klimaty, które odpychają nas dziś, w dobie wojny, od wielu cenionych wcześniej autorów. No i zawiera ona rozdział absolutnie wstrząsający – relację o „rozkułaczaniu” i klęsce głodu, którą Iwanowi przekazuje Anna. Tę relację uzupełnia króciutki obrazek – portret ukraińskiej rodziny Karpienków, rozpoczynający się jak sielanka, kończący ich śmiercią głodową i słowami pełnomocnika wydziału rolnego: „Jak sprzątniecie trupy, nie ma sensu odbudowywać tej budy”.