Dług

Nie interesowały mnie też zagadnienia czysto religijne. Mój kontakt więc z "Tygodnikiem" nawiązał się gdzieś na początku lat sześćdziesiątych. Kiedy zadaję sobie pytanie, jak to się mogło stać, dlaczego prasę obcą mi z ducha czytać zaczęłam, nie zostałam wszakże bynajmniej nawrócona, widzę, że był to krok naturalny i że ten krok robiło wielu polskich inteligentów czujących tak jak ja potrzebę wydobycia się z tej sieci zakłamania, jaka całe nasze życie spowijała, potrzebę słuchania tego, co autentyczne i proste.

W tamtych czasach czytało się "Życie Warszawy" dla nekrologów i kolejnych wiadomości o podwyżkach cen. Czytało się też literackie tygodniki ciągle zmieniające tytuły, jedne bowiem zamykano, inne tworzono, i czytało się "Politykę", bo tej najłatwiej było przemycić coś z ducha rewizjonizmu. Nie oceniam zresztą ani "Polityki", ani tych tygodników źle. Mimo cenzury, nacisków starano się o utrzymanie przyzwoitego poziomu w krytyce i esejach. Zbyt jednak często dominował w nich ten natrętny ideologizujący naszą rzeczywistość ton. Gdy w latach odwrotu od października ten ton w całej prasie stawał się nieznośny, wtedy ktoś zwrócił moją uwagę na "Tygodnik".

Było to jedyne pismo tego tonu pozbawione, czyste. To pismo po prostu nie kłamało. Dostrzegałam w nim ograniczenia cenzury, zdarzało się jakieś niedopowiedzenie albo zgoła przemilczenie nie dającego się wprost potraktować tematu. Ale to pismo było uczciwe i gdzie mogło, tam twardo broniło wartości nie tylko religijnych i moralnych, ale tych prawdziwie ludzkich. Nie mogę powiedzieć, bym się zawsze i ze wszystkimi opiniami, które głosiło, zgadzała. Czytając jednak wiedziałam, że takie są poglądy pisma, że nie poddaje się ono tezom narzuconym. Zachować uczciwość w tym zakłamanym świecie, przywracać słowom właściwe im znaczenia, odrzucać kamuflaże wszechpanującej nowomowy - to była rzecz nadzwyczajna.

Sympatię moją budził też nowy dla mnie katolicyzm posoborowy tak szeroko objaśniany i propagowany przez naczelnego redaktora, katolicyzm raczej służebny a nie wojujący, nie zamykający się w parafialnym światku, otwarty, a co więcej - przyjazny wobec tego co inne. Pismo nie potępiało ani heretyków, ani ateistów, ani ludzi innych wiar, ale poważnie dyskutowało, nawiązywało dialog. Nie zamykało swych szpalt przed ludźmi inaczej myślącymi, mógł tam pisać swe felietony i Tyrmand, i Kisielewski, i Słonimski. W dyskusjach zaś decydowały zawsze merytoryczne argumenta. Jak Redaktor potrafił utrzymać w tamtych warunkach taką linię pisma, sam zresztą pisząc rzadko, to już pozostanie jego tajemnicą. Nie był to przecież człowiek przebojowy ani władczy, przeciwnie, skromny, cichy, uśmiechnięty, serdeczny, pełen osobistego czaru. Piszę tak, bo takim go zapamiętałam.

Minął już rok od jego śmierci, trudno w to uwierzyć. Ale ta rocznica przypomina, że wobec Redaktora i jego "Tygodnika" mamy dług, dług społeczny. Przez te wszystkie lata ujarzmienia były tylko dwa pisma, pisma-instytucje, które broniły niezawisłości myślenia Polaków: "Kultura" i "Tygodnik". "Kultura" miała pełną swobodę wypowiedzi. "Tygodnik" musiał nieustannie walczyć z cenzurą. "Kultura" mogła wprost osądzać różne wydarzenia i sytuacje społeczne oraz polityczne, ale była daleko i trudno dostępna. "Tygodnik" był na co dzień, a będąc tu, w kraju, lepiej rozumiał nastroje, bezpośrednio dostrzegał każdy przejaw postępującej sowietyzacji Polaków. Wykorzystywał więc nawet drobne okazje, każdy temat nawet niewielkiej wagi, by ostrzegać i by bronić tego, co zawsze było dla "Tygodnika" cenne, godności ludzkiej i jej niezależności. Podobnie jak publikacje "Kultury", publikacje "Tygodnika" były przeciwwagą dla wszelkich propagandowych chwytów władzy i jej ideologicznych wystąpień. Rola, którą odegrał "Tygodnik" w obronie niezawisłej myśli w Polsce, jest olbrzymia. Ten otwarty posoborowy katolicyzm, bez cienia dogmatyzmu, raczej niechętny powierzchownej religijności, który na różne sposoby głosił konieczność uznania innego i domagał się dla innego szacunku oraz szacunku dla jego przekonań, u samego korzenia podcinał tezy oficjalnej ideologii. Ta bowiem nigdy nie uznawała niczego poza sobą. Dla niej to, co nie było z nią zgodne, nie miało prawa do istnienia; domagała się nie tylko, by zostało odrzucone, lecz wręcz zniszczone. Otwarty świat stawiał tu czoło zamknięciu się w sobie, tej niezbywalnej cesze realnego socjalizmu. Pokazywał bezzasadność przekonania tak typowego dla ideologów sowieckich i zsowietyzowanych w Polsce, że dokoła czyha wróg, ten wspólny wróg, który silniej łączy niż najpiękniejsze hasła. Nie zdajemy sobie jeszcze sprawy, jak "Tygodnik" spokojnie, rzeczowo, systematycznie obnażał płaskość tej ideologii i fałsz tych zachowań społecznych, które w niej znajdywały sobie oparcie. Stale ukazywał inny świat, niemal już zapomniany, ale Polakom dziwnie bliski.

Nie chcę porównywać tych dwóch wielkich instytucji i ich redaktorów. Obaj zasłużyli na naszą wdzięczność i podziw, przed każdym z nich winniśmy pochylić głowę.

Giedroyc to wielki mąż stanu naszej epoki, choć nigdy nie piastował żadnego stanowiska. Turowicz to wielki mąż ducha. Dzieło obu domaga się solidnego historycznego zbadania, nie takich osobistych refleksji, jak te moje. Na takich poprzestawać nie wolno. Trzeba podjąć szczegółową analizę inicjatyw, reakcji, wpływów obu pism nie tylko na inteligencję polską, choć do niej się głównie zwracają. Wiemy jednak, że różnych zyskują i zyskiwały czytelników. Czy "Kultura" będzie istniała po śmierci Giedroycia, tego nie wiem. "Tygodnik" powinien istnieć i mam nadzieję, że będzie. Faktem jest jednak, że wraz z odejściem Pana Jerzego pewna jego epoka się skończyła. Trzeba więc pomyśleć o monograficznym ujęciu jego dzieła. To zadanie dla historyka. To jednocześnie nasz społeczny dług.