Zagubiona więź

Blisko pół wieku temu Kościół zakazał antykoncepcji. Katolicy masowo to ignorują. Być może papież w przyszłym roku rozwiąże tę patową sytuację.

25.07.2017

Czyta się kilka minut

Przystanek Woodstock, sierpień 2013 r. / MAREK LAPIS / FORUM
Przystanek Woodstock, sierpień 2013 r. / MAREK LAPIS / FORUM

W przyszłym roku minie 50. rocznica ­encykliki Pawła VI „Humanae vitae”, jednego z najbardziej dyskutowanych dokumentów Kościoła naszych czasów. Wygląda na to, że Franciszek już zaczął się przygotowywać do rocznicy – niedawno w dyskrecji powołał komisję, która, jak wytropili watykaniści, ma zbadać dokumentację powstałą podczas opracowywania encykliki. Watykan nie zaprzeczył istnieniu takiej komisji i nie zdementował ujawnionych przez dziennikarzy nazwisk jej członków. W skład komisji mieli wejść: ks. prof. Pierangelo Sequeri, rektor Papieskiego Instytutu Jana Pawła II dla Studiów nad Małżeństwem i Rodziną, pracujący na Uniwersytecie Laterańskim, szwajcarski historyk prof. Philippe Chenaux, autor m.in. monografii Piusa XII, oraz prof. Angelo Maffeis, dyrektor Instytutu Pawła VI w Brescii.

Ciekawa jest nominacja koordynatora tej grupy – został nim ks. Gilfredo Marengo, profesor antropologii teologicznej ze wspomnianego Instytutu Jana Pawła II, który niedawno na portalu Vatican Insider opublikował tekst porównujący „Humanae vitae” z adhortacją Franciszka „Amoris laetitia”. Czy zestawienie tych dokumentów to trop wskazujący, że papież planuje otworzyć Magisterium na problem antykoncepcji podobnie, jak to zrobił z komunią dla osób rozwiedzionych żyjących w powtórnych związkach?

Narastająca kontestacja

Ogłoszona w 1968 r. encyklika „Humanae vitae” spotkała się z potężną kontestacją. Rok wydania przypadł na kulminację rewolucji seksualnej, dla której katalizatorem było wynalezienie w latach 50. pigułki antykoncepcyjnej. W Kościele liczono, że papież złagodzi restrykcyjne podejście. Zwołując Sobór, Jan XXIII przewidywał, że jednym z jego zadań będzie przemyślenie na nowo problemu odpowiedzialnego rodzicielstwa i metod regulacji poczęć. Dlatego w 1963 r. powołał komisję pracującą nad tym zagadnieniem. Paweł VI rozszerzył jej skład do 75 osób, wśród których znaleźli się nie tylko moraliści, ale także biolodzy, lekarze, demografowie i kilka małżeństw. Dawało to nadzieję, że Kościół spojrzy na seksualność oczyma małżonków.

Efektem prac komisji był tzw. raport większości, podpisany przez 19 teologów i zaakceptowany przez większość jej członków. Postulował on pozostawienie problemu wyboru metody regulacji poczęć sumieniu małżonków, podobnie jak to Sobór rozstrzygnął w kwestii decyzji co do liczby dzieci w rodzinie. Temu rozstrzygnięciu sprzeciwili się czterej konserwatywni moraliści, autorzy tzw. raportu mniejszości – którzy przestrzegali, że zgoda na antykoncepcję stworzy wrażenie, iż Kościół może od teraz zmieniać dowolną normę moralną. Z różnych wypowiedzi Pawła VI z tego okresu wynikało, że podzielał ten lęk. Papież obawiał się, że problem antykoncepcji podzieli ojców soborowych, i dlatego wyłączył ten temat spod obrad, decydując, że sam go rozstrzygnie.

Jego obawy nie były bezpodstawne. Nad raportem większości głosowała komisja hierarchów, a wynik tego głosowania dawał do myślenia: na 16 kardynałów i biskupów dziewięciu było „za”, trzech wstrzymało się od głosu, a tylko trzech hierarchów (reprezentujących ówczesną Kurię Rzymską) było „przeciw”. Karol Wojtyła, który również był członkiem komisji, nie dojechał na głosowanie – nie dostał wtedy paszportu.

Po ogłoszeniu encykliki rozczarowanie wśród wiernych było tak duże, że kilka episkopatów (np. Austrii i Niemiec) próbowało złagodzić jej wymowę, publikując osobne instrukcje. Kościelne potępienie antykoncepcji do dziś masowo się kontestuje. Według danych CBOS w Polsce aż 48 proc. osób uważających się za bardzo religijne akceptuje antykoncepcję. Niewiele niższy jest wskaźnik osób, które kilka razy w tygodniu uczestniczą w praktykach religijnych: 41 proc. Oznacza to, że ponad dwie piąte najbardziej aktywnych katolików nie dostrzega sensu w normie głoszonej przez Magisterium.

Od innych krajów odróżnia Polskę fakt, że temat antykoncepcji pojawia się jeszcze w konfesjonale, ale coraz częściej w specyficzny sposób. „Jeśli to komuś pomoże, to ja od długiego już czasu przy spowiedzi mówię o czymś, co jest niezgodne z nauką Kościoła, i mówię, że nie mam wyrzutów sumienia ani nie zamierzam tego »poprawiać«” – zwierza się jedna z uczestniczek internetowego forum naturalne­metody.fora.pl. Na pytanie, czy spowiednicy nie interweniują, internautka odpowiada: „Owszem, raz – ale najczęściej nie komentują”. Dodaje też: „Uświadomiłam sobie, że w czasach, kiedy jeszcze nie kwestionowałam kościelnych zasad, zdarzyło mi się używać prezerwatyw i nic o tym nie mówiłam, bo właśnie w ogóle nie żałowałam”. To dość charakterystyczna postawa – zarówno dla spowiadających się, jak i dla spowiedników.

W tym odrzuceniu nauczania można widzieć nieuchronne zderzenie prawdy głoszonej przez Kościół z myśleniem na sposób „światowy” – tak sytuację interpretują obrońcy encykliki. Problem w tym, że w ciągu tego półwiecza Kościół, jak się wydaje, wyczerpał już argumentację przeciw antykoncepcji. Bez powodzenia. Warto zatem rozważyć inną interpretację sytuacji: trwałość kontestacji świadczy o braku recepcji nauczania, a brak recepcji oznacza, że Magisterium gdzieś popełniło błąd.

Patrząc z perspektywy małżonków, zastanówmy się, gdzie.

Czego nie podjął Paweł VI

Choć Kościół etycznie akceptował współżycie seksualne w małżeństwie, przez wieki patrzył na nie podejrzliwie. Wynikało to z tego, że do współżycia – jak sądzono – motywują przede wszystkim dwie siły: popęd i przyjemność seksualna. Popęd, jako doświadczenie braku i potrzeba domagająca się zaspokojenia, wymagał w oczach Magisterium nieustannego poskramiania przez rozum i wolę, bowiem łatwo mógł karmić egoizm. Natomiast silna przyjemność towarzysząca współżyciu nieustannie groziła ześlizgnięciem się w hedonizm. Jedyne dobro związane z seksualnością, które zdawało się być obiektywne, dostrzegano w prokreacji i to głównie ona nadawała współżyciu etyczny walor.

Seks, niezbędny ze względu na prokreację, zagrażał osobistemu rozwojowi małżonków na drodze do świętości. Nie dostrzegano we współżyciu dobra, które byłoby treściowo pozytywnie określone i mogło stanowić fundament dla etyki, podchodzącej z większym zaufaniem do seksualności. Jeszcze w 1950 r. Pius XII powtarzał za św. Tomaszem w encyklice „O świętym dziewictwie”, że „nic tak nie oddala od służby Bożej, jak współżycie seksualne”. Jego słynne przemówienie do położnych z 1951 r., moralnie legalizujące naturalne metody regulacji poczęć, jest przykładem niweczenia pozytywnej wartości seksu lękiem przed hedonizmem. „Oddalajcie od waszych dusz wszelki kult rozkoszy, czyńcie wszystko, co możliwe, by przeszkadzać rozszerzaniu się literatury, która uważa się za uprawnioną do opisywania szczególików z intymnych przeżyć małżeńskich pod pozorem nauczania, kierowania, zabezpieczania małżonków” – wzywał położne papież. Pius XII miał tu na myśli przede wszystkim „Małżeństwo doskonałe” Van de Velde’a – pierwszy poradnik, który przekonywał, by mężowie troszczyli się podczas współżycia o orgazm żony, i dawał wskazówki, jak to robić.

Ostrożny przełom nastąpił dopiero na Soborze Watykańskim II, podczas redagowania konstytucji o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”. W punkcie 49. ojcowie soborowi stwierdzili, że miłość małżeńska „wyraża się i dopełnia w szczególny sposób” w akcie seksualnym, choć nie omieszkano równocześnie dodać licznych założeń zabezpieczających: musi być on „właściwy”, „czysty” i spełniany „prawdziwie po ludzku”. Wówczas jest „oznaką i podtrzymaniem wzajemnego oddania się” – zwłaszcza drugie określenie („podtrzymanie”) świadczy o nowym podejściu.

Stosunek seksualny spełnia zatem pozytywną i ważną rolę wzmacniania więzi małżeńskiej. Konsekwentnie Sobór dostrzegł także niebezpieczeństwo dla małżeństwa, „gdy zrywa się intymne pożycie”, np. z powodu wymogów odpowiedzialnego rodzicielstwa (punkt 50). Wówczas, jak zauważono, „wierność może być wystawiona na próbę”. W soborowej Konstytucji znajdziemy także realistyczne stwierdzenie, że bez współżycia seksualnego niełatwo podtrzymywać „pełną wspólnotę życia”.

Tego nieśmiałego potencjału dostrzegania w seksualności pozytywnego dobra nie podjął jednak Paweł VI, gdy w 1968 r. w encyklice „Humanae vitae” formułował odpowiedź rozstrzygającą o złu moralnym antykoncepcji. Choć papież docenia miłość małżeńską, mówiąc, że jest ona „na wskroś ludzka, a więc zarazem zmysłowa i duchowa”, nie mówi o funkcji jednoczącej stosunku, tylko o jego „znaczeniu jednoczącym”. Przenosi zatem rozważanie z poziomu realistycznego (doświadczenia budowania więzi) na semantyczny – kulturowego odczytania sensu współżycia. To pozwala mu zignorować fakt, że na poziomie biologicznym seksualność (czyli cała maszyneria podniecenia, pragnienia przyjemności i tęsknoty do zjednoczenia) jest względnie niezależna od prokreacji.

Dziś domyślamy się, że do tego rozdziału obu funkcji seksu doprowadziła ewolucja naszej seksualności: ludzkie dziecko wymaga długiej opieki silnie emocjonalnie związanych ze sobą rodziców. Dlatego z ewolucyjnego punktu widzenia seks, zanim posłuży prokreacji, służy budowaniu więzi.

Papież zaś arbitralnie stwierdza, że każdy akt małżeński na poziomie znaczenia musi zachować „wewnętrzne przeznaczenie do przekazywania życia”. Jeśli przez antykoncepcyjne działania małżonków nie zachowuje tego przeznaczenia, w świetle encykliki przestaje oznaczać także jedność i miłość.

Argumentując przeciwko antykoncepcji, Paweł VI znów patrzy na seks jedynie przez pryzmat popędu. Jego zdaniem daje dowód niewstrzemięźliwości ten, kto sięga po antykoncepcję, nawet jeśli ma ważne (słuszne etycznie) motywy. Tylko małżonkowie, którzy stosują naturalne metody, „umieją rezygnować ze współżycia w okresach płodności (ilekroć ze słusznych powodów przekazywanie życia nie jest pożądane)”. Papież przekonuje, że „mężczyźni, przyzwyczaiwszy się do stosowania praktyk antykoncepcyjnych, zatracą szacunek dla kobiet i lekceważąc ich psychofizyczną równowagę, sprowadzą je do roli narzędzia służącego zaspokajaniu swojej egoistycznej żądzy, a w końcu przestaną uważać je za godne szacunku i miłości towarzyszki życia”.

Dobro podstawowe

O ile podczas Soboru wydawało się, że nastąpiło zbliżenie doświadczenia małżonków z wysiłkiem oddania przez Kościół sprawiedliwości miłości małżeńskiej, o tyle od encykliki „Humanae vitae” kościelny opis i doświadczenie małżonków zaczęły się rozchodzić – zwłaszcza jeśli chodzi o etyczne dowartościowanie roli, jaką odgrywa więziotwórcza funkcja seksu. Natomiast doświadczenie małżonków zaczęła potwierdzać nauka.

Za dynamizmem seksualności stoi skomplikowana interakcja wielu hormonów i neuroprzekaźników, wśród których wyróżnić można trzy grupy. Doświadczenie przyjemności związane jest z wyrzutem opioidów – głównie endorfin; popęd seksualny wytwarzają testosteron i dopamina, natomiast za poczucie zaspokojenia tego popędu odpowiada serotonina; za doświadczeniem silnej emocjonalnej bliskości i poczucia więzi stoją zaś wytwarzane podczas stosunku oksytocyna i wazopresyna – nazywane hormonami więzi.

Małżonkowie zatem nie tylko szukają w seksie przyjemności czy zaspokojenia, ale także skutecznego narzędzia pielęgnacji i wzmacniania więzi – zwykle ten trzeci motyw okazuje się decydujący w wyborze zachowań antykoncepcyjnych w trudnych życiowych sytuacjach (np. w okresie karmienia piersią albo w okresie premenopauzy, gdy naturalne metody stają się nieskuteczne). Dlatego małżonkowie odbierają zarzuty o „braku umiejętności opanowania popędu” jako niesprawiedliwe.

Jeśli chodzi o interpretację etyczną, Kościół do tej pory nie dostrzegł tego, że więź małżeńska, analogicznie do życia ludzkiego, stanowi „wartość podstawową”, czyli taką, od której zależy realizacja innych ważnych wartości – w przypadku więzi małżeńskiej np. prokreacji. Można zatem do analizy etycznej dobra, jakie stanowi więź, stosować podobne uzasadnienie jak do analizy dobra życia ludzkiego – np. zasadę mniejszego zła (dla ochrony dobra podstawowego można poświęcić dobra od niego zależne). Niestety, Paweł VI bez dostatecznych podstaw odrzucił możliwość stosowania tej zasady w przypadku uzasadniania antykoncepcji.

Trudność w dostrzeganiu w więzi dobra podstawowego ma uzasadnienie historyczne. Przez wiele wieków osobowa więź nie odgrywała w małżeństwie podstawowej roli – scalane ono było z zewnątrz sztywną strukturą społeczną wielo- pokoleniowego klanu czy rodu. Zawierając małżeństwo, małżonkowie nie tworzyli przede wszystkim więzi, tylko na mocy kontraktu małżeńskiego wchodzili w społeczną rolę (stan małżeński) ze specyficznymi obowiązkami i przywilejami, w dużej mierze innymi dla męża (zagwarantowanie utrzymania) i innymi dla żony (opieka nad ogniskiem domowym). Stąd jeszcze do niedawna w ramach parafialnych rekolekcji odbywały się nauki stanowe – odrębne dla kobiet i mężczyzn.

Przypomnijmy, że uwypuklenie w małżeństwie „wspólnoty życia i miłości” nastąpiło dopiero na Soborze Watykańskim II. A ciekawym śladem zmiany perspektywy w patrzeniu na małżeństwo wraz z przeobrażeniami kulturowymi jest pewien kanoniczny relikt rodem z minionej epoki – możliwość przyjmowania sakramentu małżeństwa przez... pełnomocnika (kanon 1105 Kodeksu Prawa Kanonicznego). Umowę oczywiście można zawrzeć przez pełnomocnika, międzyosobowej więzi przez pełnomocnika jednak się nie zawiąże ani tym bardziej nie zbuduje.

W świetle powyższego zrozumiała wydaje się postawa wielu wierzących małżonków, niechcących ryzykować osłabienia więzi, za którą są bezpośrednio odpowiedzialni i od siły której zależy dobro ich dzieci. Tacy małżonkowie nie będą decydować się na wielomiesięczną wstrzemięźliwość wymuszoną okolicznościami i zakazem antykoncepcji. Tym bardziej że Magisterium wymaga od nich zamiast pielęgnowania więzi, dbania o abstrakcyjne „wewnętrzne przeznaczenie aktu do prokreacji”. Tak rozumuje – jak sądzę – owe 48 proc. Polaków postrzegających się jako osoby „bardzo religijne” i jednocześnie akceptujących antykoncepcję.

Co zrobi Franciszek?

„Czy polemiki: »pigułka tak – pigułka nie; komunia dla rozwiedzionych tak – komunia dla rozwiedzionych nie«, nie są czasem zewnętrznym przejawem nieporozumień i trudności dużo bardziej znaczących dla przebiegu kościelnego życia?” – pytał niedawno na portalu Vatican Insider ks. Gilfredo Marengo, porównując liberalną kontestację encykliki Pawła VI „Humanae vitae” z konserwatywnymi protestami wobec adhortacji Franciszka „Amoris laetitia”. I odpowiadał, na czym te nieporozumienia polegają: „Historia ostatnich wieków uczy, że Kościół, zamknięty w instytucjonalnych i doktrynalnych schematach, przez długi czas miał spore problemy w spotykaniu się z człowiekiem »nowych czasów«. Gdy wspólnota chrześcijańska popada w błędną manierę proponowania modeli życia wynikających ze zbyt abstrakcyjnych i sztucznych ideałów teologicznych, zauważa, że działalność duszpasterska staje się tylko schematyczną aplikacją doktrynalnego paradygmatu”.

Słowa te trafiają w sedno podejścia Franciszka do doktryny, dlatego nie jest dziwne, że ich autor stanął na czele komisji badającej trudny problem antykoncepcji. Papież nie kwestionuje doktryny, kwestionuje natomiast dotychczasowy sposób używania doktryny w pracy duszpasterskiej, nieliczący się z konkretną sytuacją życiową wiernych ani z wymogami miłosierdzia.

Można się domyślać, że działająca w dyskrecji papieska komisja ma zbadać, do jakiego stopnia rozstrzygnięcia „Humanae vitae” wynikały z lęku przed rewolucją seksualną, a w jakim stopniu są rozeznaniem prawdy o małżeństwie. Jest to analogiczna sytuacja do problemu oceny owoców Soboru Trydenckiego, skażonych ówczesnym polemicznym nastawieniem. Dziś Kościół nie neguje doktrynalnego nauczania tego Soboru, ale umie wskazać, co w tym nauczaniu wynikało z doraźnej polemiki z protestantyzmem.

Przypomnijmy punkt 304. adhortacji (ważny przecież nie tylko w dyskusji o komunii dla osób rozwiedzionych): „Byłoby czymś małostkowym zatrzymywanie się, by rozważać jedynie, czy działanie danej osoby odpowiada, czy też nie jakiemuś prawu czy normie ogólnej, bo to nie wystarcza, by rozeznać i zapewnić pełną wierność Bogu w konkretnym życiu ludzkiej istoty”.

Papież zatem bezpośrednio nie zaneguje normy o „koniecznym zachowaniu wewnętrznego przeznaczenia do prokreacji każdego aktu małżeńskiego” (zresztą powtórzył ją w adhortacji), ale wskaże, że powstawała ona w specyficznym kontekście kulturowym. Skoro w „Amoris laetitia” wskazał już na budowanie jedności małżeńskiej jako na główne zadanie małżonków, od którego zależne jest także dobro dzieci, to można się spodziewać, że wybór samej metody odpowiedzialnego rodzicielstwa – zwłaszcza w skomplikowanych sytuacjach życiowych – w większym stopniu zostanie powierzony sumieniu małżonków. ©℗

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Kierownik działu Wiara w „Tygodniku Powszechnym”. Ur. 1966 r., absolwent Wydziału Mechanicznego AGH, studiował filozofię na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie i teologię w Kolegium Filozoficzno-Teologicznym Dominikanów. Opracowanymi razem z… więcej

Artykuł pochodzi z numeru Nr 31/2017