Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Najpierw upadek Rzeczypospolitej, a potem gwałtowna urbanizacja, industrializacja, wielkie ruchy migracyjne i nowoczesna polityka – wszystko to nie do poznania zmieniło świat polskich Żydów. Ale wśród zjawisk, które odróżniały wiek XIX od epok poprzednich, może najważniejszą była sama świadomość zmiany. Nigdy wcześniej nie odczuwano tak silnie, że świat zmienia się na naszych oczach. Setki pamiętników napisanych w tym czasie dawało temu świadectwo. Dzięki nim możemy opowiedzieć, jak wyglądało życie nie tylko możnych i sławnych, ale też biednych i szukających swego miejsca w nowym świecie. Głębokie zmiany form życia społeczności żydowskiej przedstawione tu zostały z perspektywy dnia codziennego i pozycji zwykłych zjadaczy chleba.
Zmiany oznaczały przejście przednowoczesnej, rządzącej się własnymi prawami społeczności Żydów polskich pod władanie nowoczesnych monarchii absolutystycznych, które miały tendencję do ingerencji w obszary życia dotychczas pozostające poza obszarem zainteresowania państwa. Często oznaczało to ograniczenie dawnych swobód autonomii żydowskiej i wymuszanie niechcianych zmian, od obowiązku służby wojskowej, przez kontrolę wieku zawieranych małżeństw, po nakaz zmiany stroju, języka i obyczaju.
Ta część galerii (największa w Muzeum kolekcja oryginalnych obiektów historycznych) opowiada o tym, jak i dlaczego w XIX w. zmieniło się żydowskie życie codzienne, jak Żydzi reagowali i radzili sobie z wymuszonymi zmianami oraz jakie nowe formy organizacji społecznej wykształcili.
Opowiadamy o tym, jak społeczność żydowska próbowała unikać tych wymuszonych zmian, ostatecznie jednak przyjmowała strategię przystosowywania się do nowych warunków na tyle, na ile było to konieczne, by bronić swych przednowoczesnych wartości i form życia.
Upadek Rzeczypospolitej i przejście pod władanie mocarstw zaborczych to także czas redefinicji „Żyda polskiego”. Kim jest „Żyd polski”, kiedy nie istnieje Polska? Czy jest nim tylko ten, kto sam siebie uważa za Żyda polskiego? Czy może jest nim każdy potomek żydowskiego mieszkańca dawnej Rzeczypospolitej, niezależnie od tego, czy mieszka w Koniecpolu, czy Nowym Jorku?
Galeria zmaga się zarówno z pytaniami o tożsamość własną XIX-wiecznych Żydów polskich (tj. za kogo uważali się Żydzi zamieszkujący ziemie polskie), jak i opowiada o identyfikacjach wymuszanych czy narzucanych przez państwa zaborcze. Dla wielu polskich zwiedzających ciekawym wątkiem będzie opowieść o udziale Żydów w zrywach niepodległościowych i ich propolskiej integracji. Ale galeria nie pomija też tych, których akulturacja zaprowadziła do kultury niemieckiej czy rosyjskiej, czy tych – najliczniejszych – którzy jakiekolwiek akulturacje odrzucili.
Gwałtowne przyspieszenie procesów modernizacyjnych nadaje ton pozostałej części galerii. Stacja kolejowa jako ikona nowoczesności jest przestrzenią, w której zwiedzający dowiadują się o wzroście mobilności terytorialnej i społecznej, o znaczeniu przemysłowców żydowskich w tworzeniu sieci kolejowej. Mówimy o gwałtownym wzroście demograficznym i jego konsekwencjach, emancypacji prawnej i jej ograniczeniach, procesach migracyjnych, urbanizacji i industrializacji, nowoczesnych ideologiach i kształtowaniu się nowoczesnej kultury żydowskiej.
Wybuch przemocy w latach 80. XIX w. to nie tylko pogromy, ale też przemoc gospodarcza, narastająca walka klasowa oraz początki politycznego antysemityzmu. Punktem kulminacyjnym i swoistym epilogiem całej galerii są barykady 1905 r., symbolicznie ilustrujące narastające, nierozwiązane konflikty i przemoc ostatniej dekady przed wybuchem I wojny światowej. Problemy wyeksponowane w tej części galerii pozostają nierozwiązane i odziedziczy je II Rzeczpospolita...
MARCIN WODZIŃSKI jest profesorem historii i literatury żydowskiej. Kierownik Zakładu Studiów Żydowskich w Uniwersytecie Wrocławskim.
