W centrum państwa Piastów

Tysiąc lat temu gród na Ostrowie Tumskim w Poznaniu był jednym z głównych ośrodków powstającego państwa polskiego.

30.05.2016

Czyta się kilka minut

Pierwotne ukształtowanie Ostrowa Tumskiego wraz z lokalizacją najstarszej architektury monumentalnej (wg Michała Kary z uzupełnieniami H. Kóčki-Krenz). /
Pierwotne ukształtowanie Ostrowa Tumskiego wraz z lokalizacją najstarszej architektury monumentalnej (wg Michała Kary z uzupełnieniami H. Kóčki-Krenz). /

W początkach wczesnego średniowiecza Ostrów Tumski był zaledwie największą z piaszczystych wysepek, jakie w tym miejscu uformowały wody Warty. Wyspa ta pierwotnie została podzielona rowem na dwie części, na których zaznaczały się niewielkie wyniesienia.

Wiedzę o o najstarszych dziejach Ostrowa zawdzięczamy dziś niemal wyłącznie badaniom archeologicznym, które w tym miejscu prowadzono już od 1938 r. Ich rezultaty wskazują, że wyspę zasiedlono prawdopodobnie już w drugiej połowie IX w. – choć nie rozstrzygnięto, jaki charakter miało to osadnictwo: otwarty czy obronny.

Ostatnie badania wskazują też, że na początku X w. w północnej części wyspy wzniesiono gród, którego drewniano-ziemne wały otaczały wyniesienie wokół późniejszego kościoła NMP, zamykając wnętrze o średnicy około 40 m. W jego obrębie były rozlokowane drewniane domostwa.

Pierwsza taka budowla

Wkrótce potem, w latach 40. X w., gród ten rozbudowano. W północnej części wyspy została założona dwuczłonowa warownia. Powiększony ku północy teren stał się tzw. członem książęcym, o wymiarach ok. 80 na 100 m, do którego dodano od wschodu drugi człon, otoczony wałem podkowiastym, obejmującym przestrzeń 130 na 100 m. Podobnie jak stare, także nowe wały wzniesiono w konstrukcji drewniano-ziemnej, z licem wzmacnianym hakami i szeroką zewnętrzną tzw. odsadzką. Trzeci człon grodu stanowiła osada obronna na Zagórzu.

Poważnym zmianom uległa wtedy zabudowa wnętrza grodu w północnej części wyspy. W części książęcej zbudowano kamienną siedzibę władcy: stanowił ją prostokątny budynek (palatium), założony na osi północ-południe. Fundamenty jego dłuższych ścian wraz z grubością murów mierzyły ok. 27 m, zaś ścian krótszych – niecałe 12 m. Ściany obwodowe budynku osiągały szerokość 1,3 m i zostały wzniesione z kamieni łamanych w płytki, spajanych grubą warstwą zapraw z czystego gipsu. Nieregularny wątek ich murów został pokryty gipsowym tynkiem.

Posadzki w pomieszczeniach palatium także wykonano z wylewki gipsowej, położonej na warstwie okruchów skalnych. Przy południowo-wschodnim narożniku budynku znajdowała się sień, wysunięta o 2,2 m przed jego bryłę, z takiej samej szerokości wejściem. Mieściła się w niej również klatka schodowa prowadząca na piętro.

Palatium książęce mogło osiągać wysokość około 11 m. Na parterze wyodrębniono co najmniej cztery pomieszczenia: była tu mniejsza sala, która poprzedzała środkową dużą salę o funkcjach reprezentacyjnych. Do tej głównej sali prowadziło osobne wejście, umieszczone w ścianie wschodniej palatium. Z jej wnętrza były dostępne dwa pozostałe pomieszczenia. Jednym był wąski korytarz o szerokości zaledwie 90 cm, lecz długości 5 m (być może skarbczyk). Z kolei przylegająca do niego od wschodu ostatnia sala mieściła kancelarię, na co wskazują odkryte w jej obrębie przedmioty: dwa tłoki pieczętne – jeden mocno zużyty, ołowiany i drugi brązowy, należący do brata Jakuba z zakonu dominikanów – a także ołowiana bulla księcia Bolesława.

Powierzchnię użytkową każdej kondygnacji palatium szacujemy na ok. 190 m2. Pomieszczenia na parterze pełniły funkcje administracyjno-reprezentacyjne; na piętrze mieściły się prywatne pokoje władcy.

Wzniesienie tej kamiennej rezydencji przypadło na czas wkrótce po połowie X w. – jest zatem wielce prawdopodobne, że była to pierwsza w ogóle monumentalna budowla w państwie Piastów.

Mozaikarze z Kijowa

Kolejną murowaną budowlą była kaplica grodowa – zbudowano ją od wschodu, na osi wysuniętej partii wejściowej palatium.

Kaplica ta jest niewielkim kościołem salowym, zamkniętym od wschodu absydą o wymiarach 2,5 na 2,5 m. W ścianach nawy utworzono dwa aneksy, przez co jej powierzchnia użytkowa zajmowała 10 m2. Wnętrze oświetlały okna, zaopatrzone w parapety, o szerokości ok. 75 cm i wysokości 1,3 m, umieszczone w ścianach zamykających ramiona świątyni na wysokości ok. 0,55 m od posadzki.

Posadzkę tworzyła wylewka gipsowa, położona na warstwie drobnych naturalnych kamieni, która przetrwała w dużych połaciach w absydzie. Do jej ściany dostawiony był stół ofiarny. Jego prostokątną podstawę wymurowano z drobniejszych kamieni płytowych, łączonych zaprawą gipsową, i ozdobiono okładziną, na co wskazują odciski w gipsowej zaprawie.

Ściany kaplicy były pokryte kremowo-białymi tynkami wapiennymi z domieszką włókien roślinnych. Kilka fragmentów tynku nosi ślady dekoracji malarskiej, w której użyto typowych dla malarstwa ściennego pigmentów: bieli wapiennej, czerwieni żelazowej i błękitu, ze spoiwem zawierającym białko, z dodatkiem kleju roślinnego. Niestety fragmenty tynku są zbyt małe, by dać podstawy do wskazania tematyki dekoracji malarskiej.

Absyda kaplicy grodowej została zapewne ozdobiona mozaiką, z której pozostało ponad 300 szklanych kostek i fragmenty tynku z ich odciskami – w tym zwłaszcza jedna kostka, tkwiąca jeszcze w niewielkim kawałku tynku. Są to głównie sześciany z przeźroczystego szkła o boku od 0,5 do 1,2 cm, zdobione złotą folią, zabezpieczoną cienką warstwą szkliwa. Niektóre z nich sporządzono ze szkła zabarwionego na kolor czarny, ciemnozielony i ceglastoczerwony.

Jest rzeczą wielce prawdopodobną, że dekoracja w kaplicy pałacowej była dziełem mozaikarzy sprowadzonych z Rusi Kijowskiej przez Bolesława Chrobrego, którego córka została wydana za mąż za księcia kijowskiego – Światopełka.

Tajemniczy grób

Z wyposażenia kaplicy przetrwało kilkanaście fragmentów kościanych okładzin relikwiarza skrzynkowego. Jest ich zbyt mało, aby zrekonstruować wygląd relikwiarza, lecz ich dekoracja wskazuje, że mógł zostać sporządzony w drugiej połowie X w. lub w wieku XI, w jednym z zachodnioeuropejskich ośrodków rzemiosła artystycznego.

Z przedmiotami związanymi z liturgią można też zapewne łączyć znaleziska gemm – jednej szklanej (dziś niestety zaginionej) i drugiej karneolowej z wyobrażeniem lwa (późnorzymskiej, antycznej). Ich obecność wskazuje, że tutejsi duchowni posiadali wytwory wyspecjalizowanych warsztatów złotniczych. Przedmioty kultu napływały do państwa Piastów przede wszystkim z Niemiec, jako dary dla katedry biskupiej lub fundacje książęce.

W kaplicy, u stóp ołtarza, znajdował się grób. Nie dysponujemy żadnymi przesłankami, które pozwoliłyby na identyfikację pochówku. Wiadomo jednak, że groby położone na osi kościoła, w samym jego środku, były przeznaczone dla ludzi wyjątkowej rangi. Ze studiów porównawczych wynika, że takie eksponowane miejsca wybierano dla wyższych duchownych lub członków panujących rodów, będących zarazem fundatorami świątyń. Być może więc w kaplicy spoczęła jej fundatorka – księżna Dobrawa, lub też Jordan, pierwszy biskup w państwie Piastów.

Kaplica długo spełniała liturgiczne funkcje, na co wskazuje najpierw dwufazowość jej ołtarza, którego podstawę przebudowano. Przedłużona ku nawie jego część leży na tzw. warstwie destrukcyjnej, pozostawionej na pierwotnej posadzce. Takie posadowienie odnowionego ołtarza skłania do przypuszczenia, że trzeba było tę świątynię doraźnie wyremontować, być może ze względu na czasową niedostępność kościoła katedralnego.

Co ciekawe, w jej absydzie zgubiono dwie monety: jedną władcy węgierskiego Andrzeja I (1047–1060), drugą zaś Wratysława II – od 1061 r. księcia, zaś w latach 1085–1092 króla czeskiego. Biorąc pod uwagę te znaleziska, remont świątyni należałoby przypisać rządom Bolesława Śmiałego (urodzonego w 1041 lub 1042 r., a zmarłego w roku 1082, króla od 1076 r.), którego długie panowanie sprzyjało akcjom budowlanym w Wielkopolsce, zrujnowanej wcześniej najazdem czeskiego księcia Brzetysława.

Zanim powstało miasto

Pozostała zabudowa książęcej części grodu jest słabo rozpoznana. Można tylko sądzić, że składały się na nią budynki służące potrzebom dworu. Należała do nich pracownia złotnicza, mieszcząca się w drewnianym budynku przylegającym do zachodniej ściany palatium. Zachowały się w nim bowiem fragmenty tygli odlewniczych z kroplami złota, liczne drobiny tego metalu i kamienie półszlachetne uformowane w paciorki i oczka pierścionków lub ozdób. W pracowni przetwarzano więc złoto – zapewne w ozdoby dla książęcej rodziny oraz w sprzęty liturgiczne dla świątyń.

Pod koniec X w. zmianie uległa też zabudowa drugiego członu w północnej partii grodu, gdzie pierwotnie stał budynek stacji misyjnej biskupa Jordana – teraz zastąpiony okazałą przedromańską katedrą. Pozostała zabudowa tego miejsca, podobnie jak części południowej grodu, była nadal drewniana. Rozpoznano ją w niewielkim tylko zakresie, głównie w pobliżu katedry. Odsłonięto tu domostwa w konstrukcji wieńcowej, stojące ciasno jedne przy drugich wzdłuż wyłożonej drewnem ulicy, w odległości ok. 10 m od południowej ściany katedry.

W latach 70. i 80. X w. północna część grodu została też powiększona o teren ograniczony potężnym wałem, biegnącym wzdłuż obecnej ulicy ks. Posadzego aż do Akademii Lubrańskiego.

Tym samym gród poznański swój ostateczny, czteroczłonowy kształt uzyskał za panowania księcia Mieszka I. Należał on do najważniejszych ośrodków państwa Piastów, sprawując istotną funkcję polityczną, militarną i gospodarczą, a także religijną. Zniszczony podczas najazdu księcia Brzetysława w 1039 r., został odbudowany w takiej samej postaci około połowy XI w. – i jeszcze odnowiony w 1249 r.

Założenie miasta Poznania w 1253 r. zmieniło charakter grodu, przekazanego biskupstwu poznańskiemu. Rozebrano wówczas rezydencję książęcą, pozostawiając jednak kaplicę grodową, którą zapewne wkrótce przebudowano w stylu romańskim. Wokół niej zaczęto wznosić budynki na potrzeby biskupstwa: szkołę katedralną, dom jej rektora i kanonie.

Zapiski o ówczesnych akcjach budowlanych są skąpe, natomiast podczas prac wykopaliskowych odkrywane są relikty późniejszej architektury, także murów obronnych, które w początkach XVI w. zostały posadowione na wałach starego grodu. ©

Autorka (ur. 1947) jest archeologiem. Pełniła funkcję dyrektora Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu i dziekana Wydziału Historycznego UAM. Specjalizuje się w historii wczesnego średniowiecza w Wielkopolsce, prowadziła badania na terenie Ostrowa Tumskiego w Poznaniu.

CC-BY-NC-ND

Powyższy materiał udostępniony został na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa – Bez Utworów Zależnych – Użycie niekomercyjne (CC BY-NC-ND 3.0)

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 23/2016