Rok 1956: w Polsce i świecie

LUTY

• 14 lutego - w Moskwie zaczyna się XX zjazd Komunistycznej Partii ZSRR, kierowanej przez sekretarza generalnego Nikitę Chruszczowa. Zjazd przejdzie do historii jako koniec epoki stalinowskiej: 25 lutego, w ostatnim dniu obrad, na zamkniętym posiedzeniu Chruszczow wygłasza referat, w którym piętnuje "błędy" Stalina i mówi o niektórych jego zbrodniach. Zjazd uznaje, że możliwa jest "pokojowa koegzystencja świata kapitalistycznego i socjalistycznego"; odtąd zbrojna konfrontacja między Wschodem i Zachodem toczyć się będzie na "frontach zastępczych": w Afryce, Ameryce Łacińskiej, Azji.
• 19 lutego - komisja złożona z przedstawicieli pięciu partii komunistycznych uznaje, że rozwiązanie w 1938 r. Komunistycznej Partii Polski przez Międzynarodówkę Komunistyczną (i wymordowanie wielu jej działaczy w ZSRR) było nieuzasadnione.
• 22 lutego - młody muzyk Elvis Presley zdobywa listy przebojów w USA rockandrollowym songiem "Heartbreak Hotel".
• 25 lutego - przewodniczący delegacji PRL na moskiewski zjazd Bolesław Bierut zapada w Moskwie na zapalenie płuc; reszta delegacji wraca do kraju.

MARZEC

• 2 marca - Maroko, dotąd kolonia hiszpańska, uzyskuje niepodległość.
• 5-10 marca - w krakowskim kościele św. Floriana rekolekcje dla studentów prowadzi tutejszy duszpasterz akademicki, ks. dr hab. Karol Wojtyła (zarazem wykładowca na KUL).
• 9 marca - eskalacja konfliktu na Cyprze, który dotąd pozostaje brytyjską kolonią: Brytyjczycy deportują z wyspy arcybiskupa Makariosa III, duchowego przywódcę ruchu niepodległościowego i umieszczają go na Seszelach; wojska brytyjskie walczą z cypryjskimi partyzantami.
• 11 marca - tygodnik "Po prostu" publikuje artykuł "Na spotkanie ludziom z AK", jeden z pierwszych publicznych głosów za rehabilitacją żołnierzy AK.
• 12 marca - Bierut umiera w Moskwie; plotki w kraju (nigdy niepotwierdzone) głoszą, że został otruty.
• 20 marca - pierwszym sekretarzem Komitetu Centralnego PZPR zostaje Edward Ochab, a jednym z sekretarzy Edward Gierek (w latach 1970-80 szef PZPR). Tego dnia niepodległość uzyskuje kolejna francuska kolonia: Tunezja. We Francji, która od dwóch lat prowadzi w Algierii wojnę z partyzanckim ruchem FLN, rośnie niezadowolenie z polityki ustępstw wobec kolonii (wojna w Algierii potrwa do 1962 r.).
• 23 marca - niepodległy od 1947 r. Pakistan ogłasza się "republiką islamską"; w wyniku starć religijnych między większością muzułmańską a mniejszością hinduską, Hindusi masowo opuszczają kraj i emigrują (czy raczej: zostają wygnani) do Indii.
• 26 marca - ostatni żołnierze francuscy opuszczają Sajgon, zostawiając Wietnam Południowy wobec agresji komunistycznego Wietnamu Północnego (wspieranego przez ZSRR). W obronę Południa coraz mocniej angażują się USA.

KWIECIEŃ

• 16 kwietnia - Austria, suwerenna i neutralna od 1955 roku (gdy wycofały się z niej wojska okupacyjne, także sowieckie), zostaje członkiem Rady Europy.
• 18-19 kwietnia - afera międzynarodowa: do portu w Portsmouth zawija z dyplomatyczną wizytą sowiecki krążownik "Ordżonikidze" z Chruszczowem na pokładzie; okręt budzi zainteresowanie, gdyż ma nieznane na Zachodzie urządzenia sterowe. W jego pobliżu przepada bez wieści komandor brytyjskiej marynarki i płetwonurek Lionel Crabb; brytyjska prasa spekuluje, że działał na zlecenie wywiadu MI6 i został uprowadzony do ZSRR. Moskwa zaprzecza. Do dziś krążą różne wersje: wedle jednej Crabba widziano w więzieniu w Moskwie, wedle innej ciało odnaleziono już w 1956 r., ale władze brytyjskie to zataiły.
• 23 kwietnia - w Polsce zostają aresztowani pierwsi funkcjonariusze bezpieki: Roman Romkowski, wiceminister w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, które w 1954 r. przemianowano na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Romkowski zostanie skazany na 15 lat za torturowanie więźniów; zwolniony w 1964 r., zmarł w 1965 r.), oraz Anatol Fejgin, dyrektor X Departamentu MBP (skazany na 12 lat za torturowanie więźniów, zwolniony w 1964 r., zmarł w 2002 r.). Trwa reorganizacja bezpieki. Władze ogłaszają amnestię dla więźniów politycznych, na wolność wychodzi 35 tys. osób.
• 28 kwietnia - uchylony zostaje wyrok z 1951 r. na tzw. grupę gen. Tatara (oficerów przedwojennego wojska, którzy po 1945 r. wrócili do kraju, skazanych w sfingowanych procesach).
• 30 kwietnia - otwarty zostaje Warszawski Ośrodek Telewizyjny.

MAJ

• 3 maja - z kierownictwa PZPR odchodzi Jakub Berman, kolejna z osób odpowiedzialnych w I połowie lat 50. za aparat terroru: w latach 1949-54 był członkiem Komisji Biura Politycznego KC PZPR ds. Bezpieczeństwa Publicznego, a w latach 1954-56 wicepremierem PRL.
• 8 maja - Austria i Izrael nawiązują stosunki dyplomatyczne. Zerwana zostaje unia konstytucyjna między Holandią a Indonezją (wcześniej kolonią holenderską).
• 13 maja - Watykańskie Święte Oficjum wpisuje na listę publikacji zakazanych dla katolików tygodnik "Dziś i Jutro", wydawany w Warszawie przez PAX (ruch katolików świeckich, opowiadający się za pogodzeniem komunizmu z katolicyzmem i zwalczający m.in. środowisko "Tygodnika Powszechnego"). Aby ominąć zakaz, PAX likwiduje zarówno ten tygodnik, jak i wydawany przez siebie od 1953 r. "Tygodnik Powszechny" (po tym, jak w 1953 r. Jerzy Turowicz odmówił wydrukowania nekrologu Stalina, władze odebrały mu "TP" i przekazały nowej redakcji mianowanej przez PAX). Na bazie obu tytułów PAX tworzy nowe pismo "Kierunki". Ostatni numer PAX-owskiego "Tygodnika Powszechnego" ukazuje się z datą 13 maja. Jesienią Turowicz i Stanisław Stomma podejmą z władzą rozmowy o reaktywowaniu prawdziwego "TP".
• 21 maja - Amerykanie przeprowadzają na atolu Bikini próbny wybuch bomby wodorowej. W ciągu roku dokonują też, podobnie jak ZSRR, szeregu prób ze zwykłymi bombami atomowymi.
• 25 maja - chiński sekretarz ds. propagandy Lu Dingyi wyraża w imieniu Komunistycznej Partii Chin pogląd, że w socjalizmie może rozkwitać "sto kwiatów", co w chińskiej retoryce oznacza ograniczony pluralizm poglądów; jego wystąpienie jest komentowane jako kolejny przejaw konfliktu między komunistycznymi stolicami: Moskwą i Pekinem.
• 26 maja - w Krakowie rusza kabaret "Piwnica pod Baranami".

CZERWIEC

• 8 czerwca - w Nowym Jorku ginie śmiercią samobójczą Jan Lechoń, poeta, od wojny przebywający na emigracji.
• 9 czerwca - zachodnioniemiecki Bundestag przyjmuje ustawę o powszechnym obowiązku służby wojskowej. Przeciw poborowi są socjaldemokraci, także w społeczeństwie przeważają nastroje pacyfistyczne: Niemców przeraża wizja III wojny światowej, której mogą być areną. NATO koncentruje nad granicą z NRD siły wielonarodowe, mające bronić Zachodu przed spodziewaną agresją ZSRR.
• 10 czerwca - w ramach letnich igrzysk olimpijskich w Szwecji rozgrywane są zawody konne; wszystkie inne konkurencje odbędą się w listopadzie w Australii.
• 14 czerwca - do kraju wraca Stanisław Cat-Mackiewicz, były premier rządu emigracyjnego.
• 17 czerwca - rozwiązane zostaje Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych, tzw. Kominform. Dla Kremla Kominform był jednym z narzędzi kontrolowania europejskich partii komunistycznych.
• 18 czerwca - obce oddziały opuszczają Egipt; choć uzyskał on niepodległość w 1922 r., ograniczała ją obecność zwłaszcza wojsk brytyjskich.
• 23 czerwca - w Egipcie Naser zaczyna drugą kadencję swej prezydentury.
• 28-29 czerwca - strajki i demonstracje w Poznaniu zamieniają się w walki z milicją i wojskiem, ginie kilkadziesiąt osób, setki są ranne.

LIPIEC

• 1 lipca - prasa w ZSRR publikuje dotąd tajny (choć znany na Zachodzie) fragment testamentu Lenina, zawierający ostrzeżenia przed osobą Stalina.
• 10 lipca - brytyjska Izba Lordów ogłasza abolicję wobec skazanych na karę śmierci.
• 18-28 lipca - VII Plenum KC PZPR omawia sprawę rehabilitacji Władysława Gomułki i i Mariana Spychalskiego (wcześniej więzionych), krytykowana jest działalność Urzędu Bezpieczeństwa. Przebieg Plenum niepokoi Kreml, który obawia się zbytniego usamodzielnienia polskiej partii komunistycznej.
• 26 lipca - prezydent Egiptu ogłasza decyzję o nacjonalizacji Kanału Sueskiego. Kanał, oddany do użytku w 1869 r. i stanowiący strategiczną, najkrótszą drogę morską między Europą a Azją, znajdował się od 1882 r. pod kontrolą spółek brytyjskich i państwa brytyjskiego. Po uzyskaniu przez Egipt niepodległości Brytyjczycy zachowali nad Kanałem swoje bazy; ostatecznie musieli je opuścić na miesiąc przed decyzją Nasera. Nacjonalizacja wywołuje sprzeciw Zachodu - także dlatego, że Egipt jest wspierany przez ZSRR; Wielka Brytania zaczyna organizować polityczny i militarny "front" przeciw Egiptowi. Zaczyna się tzw. kryzys sueski.
• 30 lipca - prezydent USA Dwight Eisenhower (podczas II wojny światowej dowódca wojsk alianckich w Europie) podpisuje deklarację Kongresu USA o przyjęciu słów "In God We Trust" (W Bogu ufność pokładamy) jako dewizy narodu amerykańskiego.

SIERPIEŃ

• 2 sierpnia - Gomułka otrzymuje z powrotem legitymację partii komunistycznej.
• 14 sierpnia - w NRD umiera pisarz Bertold Brecht, komunista, w ostatnich latach życia zdystansowany wobec realiów Wschodnich Niemiec (ur. 1898).
• 17 sierpnia - Trybunał Konstytucyjny RFN delegalizuje Komunistyczną Partię Niemiec (KPD), uznając jej działalność za niezgodną z konstytucją. To drugi w RFN taki przypadek: w 1952 r. Trybunał zdelegalizował Socjalistyczną Partię Rzeszy (SRP), uznając ją za neonazistowską. Delegalizacja KPD prowadzi do kolejnych napięć niemiecko-niemieckich.

WRZESIEŃ

• 25 września - uruchomiony zostaje podwodny kabel telefoniczny, łączący Europę z Ameryką.

PAŹDZIERNIK

• 15 października - Fidel Castro i Che Guevara z 82 ludźmi ruszają z Tuxpan w Meksyku na pokładzie jachtu "Granma" w kierunku Santiago de Cuba. Statek zostaje uszkodzony w czasie sztormu i do kubańskiego brzegu dotrze dopiero 2 grudnia.
• 19-20 października - obradujące w Warszawie VIII Plenum KC PZPR wybiera na nowego przewodniczącego Władysława Gomułkę. Obrady kierownictwa PZPR - w tym momencie najważniejszego ośrodka władzy - przebiegają w napiętej atmosferze: do stolicy docierają informacje, że jednostki sowieckie stacjonujące w Polsce (a także oddziały wojska polskiego, podlegające ministrowi obrony Konstantemu Rokossowskiemu, zarazem marszałkowi ZSRR) maszerują na Warszawę. Początkowo nie wiadomo, czy Kreml zgodzi się na Gomułkę: wizyta delegacji sowieckiej w Warszawie z Chruszczowem na czele ma burzliwy przebieg. Na uczelniach i w zakładach pracy trwają demonstracje. W końcu Kreml przystaje na Gomułkę, który staje się uosobieniem "odwilży".
• 23 października - budapeszteńska demonstracja poparcia dla zmian, które zachodzą w Polsce i którym zagraża interwencja ZSRR, zamienia się w powstanie narodowe. Pod wpływem tych wydarzeń w węgierskim kierownictwie partyjno-państwowym następuje zmiana nieuzgodniona z Moskwą: nowym premierem zostaje Imre Nagy, działacz komunistyczny, ale uważany za przeciwnika stalinizmu i odsunięty dotąd na "boczny tor".
• 24 października - na Placu Defilad Gomułka wygłasza przemówienie do kilkuset tysięcy mieszkańców Warszawy; zgromadzeni reagują entuzjastycznie. Na Węgrzech powstanie rozszerza się na kolejne miasta i na wieś: powstają rady pracownicze, narodowe i rewolucyjne, ogłoszony zostaje strajk generalny, ukazują się pierwsze niezależne gazety.
• 25 października - sąd w Berchtesgaden uznaje urzędowo Adolfa Hitlera za zmarłego. W Budapeszcie Ernő Gerő zostaje usunięty z funkcji I sekretarza partii, jego następcą zostaje János Kádár (w następnych dniach zdradzi Nagya). Przed parlamentem bezpieka strzela do tłumu.
• 26 października - pierwsza interwencja wojsk sowieckich w Budapeszcie kończy się ich porażką; Sowieci wycofują się z miasta.
• 27 października - prymas Stefan Wyszyński zostaje zwolniony z internowania i wraca do Warszawy. W Budapeszcie premier Nagy przedstawia skład nowego rządu i ogłasza rozwiązanie bezpieki.
• 29 października - na Półwyspie Synaj wojska izraelskie uderzają na siły egipskie i spychają je w kierunku Kanału; zaczyna się "wojna sueska". Tego dnia w firmie IBM rodzi się pierwszy twardy dysk komputerowy,
• o pojemności 5 megabajtów.
• 30 października - Nagy ogłasza koniec systemu jednopartyjnego na Węgrzech i powołuje niekomunistycznych ministrów. Sowieci sygnalizują chęć rokowań, jednocześnie przygotowując atak zbrojny. Kardynał József Mindszenty, prymas Węgier, zostaje uwolniony z więzienia. W Olsztynie 10 tys. osób demonstruje solidarność z Węgrami. Demonstracje poparcia dla Węgrów odbywają się w wielu miastach Europy Zachodniej.
• 31 października do 6 listopada - startujące z baz na Cyprze samoloty brytyjskie bombardują pozycje egipskie i Port Said, nad Kanałem lądują oddziały spadochronowe: rusza brytyjsko-francuska ofensywa, której celem jest odzyskanie kontroli nad Kanałem. Izrael liczy, że wojna osłabi Egipt, wówczas najpotężniejszego wroga, grożącego zniszczeniem państwa izraelskiego. Francja bierze w niej udział, gdyż uważa, że Egipt wspiera algierskich partyzantów; poza tym po utracie kolonii (klęska w Indochinach w 1954 r.) Paryż liczy na łatwy sukces, który przywróci międzynarodową pozycję Francji.

LISTOPAD

• 1 listopada - Węgry deklarują wystąpienie z Układu Warszawskiego.
• 4 listopada - rozpoczyna się druga interwencja wojsk sowieckich na Węgrzech; po ciężkich walkach Sowieci zdobywają Budapeszt, powstanie zostaje stłumione. Jego bilans: po stronie węgierskiej ginie kilka tysięcy powstańców, 20 tys. zostaje aresztowanych; oficjalne straty sowieckie to 740 zabitych i 1540 rannych. Premier
• Nagy zostaje aresztowany. Skazany na śmierć, zostanie stracony w 1958 r. Jego uroczysty pogrzeb w 1989 r. z udziałem kilkuset tysięcy ludzi stanie się symbolem upadku komunizmu na Węgrzech.
• 6 listopada - Brytyjczycy i Francuzi wstrzymują ofensywę w Egipcie na skutek nacisków międzynarodowych: ich działania zostały potępione przez USA i ZSRR (Kreml grozi nawet interwencją po stronie egipskiej). Zakończenie wojny jest możliwe dzięki pośrednictwu ONZ. Kraje arabskie bojkotują eksport ropy do Wielkiej Brytanii i Francji. Tego samego dnia Eisenhower wygrywa ponownie wybory prezydenckie w USA.
• 7 listopada - Zgromadzenie Ogólne ONZ większością głosów uchwala wezwanie do wycofania obcych wojsk z Egiptu.
• 12 listopada - Tunezja, Maroko i Sudan zostają członkami ONZ.
• 13 listopada - Marian Spychalski zastępuje na stanowisku ministra obrony Konstantego Rokossowskiego, który wraca do ZSRR.
• 14 listopada - ostatnie walki na Węgrzech.
• 15 listopada - pierwsze oddziały rozjemcze ONZ wyruszają z Włoch do Egiptu.
• 18 listopada - zostają ogłoszone wyniki rozmów, prowadzonych od trzech dni przez Gomułkę w Moskwie: o umorzeniu długów PRL wobec ZSRR
• i o porozumieniu o tzw. repatriacji Polaków z ziem włączonych po wojnie do ZSRR. Do końca 1956 r. do Polski dotrze z ZSRR 29 tys. osób. Ostateczne porozumienie repatriacyjne zostanie zawarte w marcu 1957 r. i będzie przewidywać repatriację wszystkich osób, które przed 17 września 1939 r. posiadały obywatelstwo polskie oraz ich małżonków
• i dzieci. Późniejsza akcja repatriacyjna nie przebiega sprawnie: brakuje dokumentów, które mogą dowieść polskiego obywatelstwa, trudno dotrzeć do rozrzuconej w ZSRR ludności polskiej. Sprawę sabotuje też pełnomocnik rządu ds. repatriacji Stanisław Kalinowski, który jako stalinowski prokurator przyczyniał się wcześniej do wywożenia ludzi na Wschód. Mimo trudności w latach 1956-59 repatriowano ćwierć miliona Polaków, w tym ponad 21 tys. z łagrów i zesłania w głębi ZSRR.
• 20 listopada - były premier Jugosławii Milovan Dżilas zostaje aresztowany po tym, jak skrytykował przywódcę państwa Josipa Broza-Tito i wystąpił w obronie powstańczych Węgier. Dżilas, skazany na 9 lat, stanie się jednym z najbardziej znanych krytyków komunizmu; opublikuje m.in. "Rozmowy ze Stalinem" (w 1962 r. na Zachodzie, za co znów zostanie uwięziony).
• 22 listopada - w Australii rusza letnia olimpiada.
• 23 listopada - w Wielkiej Brytanii zostaje wprowadzone racjonowanie paliwa.
• 25 listopada - rząd egipski nakazuje opuszczenie kraju Brytyjczykom, Francuzom i Żydom.
• 29 listopada - operacja w strefie Kanału Sueskiego dobiega końca, jego ochronę przejmują siły ONZ. Kanał będzie żeglowny od 1957 r., ale po "wojnie sześciodniowej" w 1967 r. wojska izraelskie zajmą jego wschodni brzeg i żegluga zostanie wstrzymana. Dopiero po "wojnie Jom Kippur" w 1973 r., w której Egipt znowu zostanie pobity, zaczną się rokowania izraelsko-egipskie. Kontrola Egiptu nad Kanałem zostanie przywrócona i w czerwcu 1975 r. zostanie on ponownie otwarty dla żeglugi.

GRUDZIEŃ

• 1 grudnia - ks. Wojtyła otrzymuje stały etat w katedrze etyki KUL i jest oficjalnie zastępcą profesora.
• 2 grudnia - oddział Castro ląduje na kubańskim wybrzeżu; wkrótce Castro obejmie władzę w kraju.
• 11-12 grudnia - ostatni strajk na Węgrzech zostaje złamany; niedługo rozpoczną się procesy i egzekucje przywódców i uczestników powstania.
• 17 grudnia - w Warszawie zostaje podpisana umowa o prawnym statusie stacjonujących w PRL wojsk sowieckich; ostatni żołnierz armii (już rosyjskiej) wyjadą z Polski w 1993 r.
• 18 grudnia - Japonia zostaje członkiem ONZ.
• 23 grudnia - ostatni żołnierze brytyjscy i francuscy opuszczają rejon Kanału Sueskiego. Wielka Brytania i Francja nie osiągnęły celów wojskowych i utraciły politycznie na znaczeniu; to początek końca ich roli jako supermocarstw. Niektórzy historycy twierdzą, że "wojna sueska" była faktycznym zakończeniem XIX w., jako "wieku imperiów kolonialnych". Dla Francji klęska w "wojnie sueskiej" stanie się impulsem do zintensyfikowania rozmów z Niemcami; w marcu 1957 r. zaowocują one podpisaniem przez sześć krajów Europy "traktatów rzymskich", które dadzą początek integracji europejskiej.
• 25 grudnia - pierwszy po wznowieniu numer "Tygodnika Powszechnego" ukazuje się na Boże Narodzenie. Jesienią 1956 r. władze zwróciły Jerzemu Turowiczowi pismo, które odebrały mu w 1953 r. W numerze Stomma i Kisielewski
• publikują "Dwugłos o idealizmie i realizmie w polityce", a Gołubiew i Herbert wiersze, Woźniakowski prezentuje powstałe na fali "odwilży" Kluby Inteligencji Katolickiej. Najważniejszym tekstem jest esej Zygmunta Kubiaka "Natura i obłęd": próba odpowiedzi na pytanie, "jak to się stało, że na wielkiej fali szlachetnego w swoich źródłach buntu, walki o przemianę świata, powstał system nieludzki?". Cenzor zgodził się na jego druk "w drodze wyjątku".
• 31 grudnia - w Polsce pozostały już tylko 1534 rolnicze spółdzielnie produkcyjne (kołchozy); jeszcze we wrześniu było ich ponad 10 tys. Władze PRL nie wrócą już do idei kolektywizacji rolnictwa.

1957

• 9 stycznia - Gomułka wzywa społeczeństwo do głosowania bez skreśleń w zbliżających się wyborach do Sejmu PRL, mimo że po raz pierwszy liczba kandydatów na liście jest większa niż liczba miejsc w Sejmie.
• 20 stycznia - wybory sejmowe, frekwencja sięga 94 proc.; głos oddaje także prymas Wyszyński. To apogeum społecznego poparcia dla Gomułki. W kolejnych latach nastąpi stopniowa konsolidacja władzy i aparatu bezpieki, choć nie wróci już taki terror, jaki miał miejsce w pierwszej połowie lat 50. Po Październiku 1956 r. pozostaną tylko (albo aż) pojedyncze "pola wolności".

Opracował Wojciech Pięciak, współpraca Krzysztof Pięciak