Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Samo przedstawianie powojennego okresu wielu Żydom z zagranicy może wydawać się zbędne: w ich poczuciu po Zagładzie Żydów w Polsce już nie ma. Z kolei dla niektórych Polaków Żydzi to w powojennej Polsce kasta rządząca. Jeszcze inni chcieliby widzieć spis wybitnych twórców o żydowskich korzeniach. Nie wychodzimy naprzeciw żadnym z tych oczekiwań: dajemy zarówno przykłady, które mogą potwierdzać te wyobrażenia, jak i takie, które przemawiają przeciw nim. Osoby wybitne pojawiają się, aby zilustrować zjawiska ogólne. Pokazujemy zwykłych Żydów, instytucje, procesy społeczne, np. fale emigracyjne i asymilację.
Gdy wkracza Armia Czerwona, ocalali Żydzi wychodzą z ukrycia. Są wolni, ale ich świat zginął, nie żyje 90 proc. polskich Żydów. Na ekranach można wywołać kilkadziesiąt biogramów, podzielonych na trzy kategorie: tych, co przeżyli po stronie aryjskiej, w obozach, w ZSRR (tych jest najwięcej). Czwarty ekran jest pusty: symbolizuje Żydów, którzy po wojnie nie przestali ukrywać swojej tożsamości.
Komuniści obiecują równość, jednak większość Żydów emigruje, bo Polska to dla nich cmentarz. Ocalali zwykle nie mogą wracać do swoich miasteczek, gdyż jest to niebezpieczne: antysemityzm do końca 1946 r. jest źródłem fizycznego zagrożenia. Wyjazdy są motywowane też przez syjonizm i utworzenie państwa żydowskiego. Wszystkie te okoliczności są pokazane poprzez fragmenty materiałów prasowych i kronik filmowych. Widać, jak bardzo kraj jest zniszczony i biedny, a początkowo również szarpany walkami wewnętrznymi.
Przedstawiamy powojenne napady na Żydów, w tym pogrom w Kielcach w lipcu 1946 r. Obok kroniki z tych wydarzeń, zdjęć z pogrzebu, opisu procesów, pokazujemy różne interpretacje: komunistyczne oskarżenie „reakcji”, podziemne oskarżenie komunistów o prowokację, kościelną ocenę, że to obecność Żydów we władzach wywołuje nienawiść, a wreszcie podejście, które masowy udział w pogromie uznaje za problem moralny. Przedstawiono je równolegle, bez komentarza.
Pokazujemy też film z 1948 r. z odsłonięcia Pomnika Bohaterów Getta, który znajduje się tuż obok Muzeum. Podkreślamy różnorodność życia żydowskiego w drugiej połowie lat 40. I główny ówczesny temat: zostać czy wyjechać?
Okres stalinowski jest reprezentowany przez klub Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, czyli organizację powstałą, gdy wszystkie inne zostały zlikwidowane. Na półkach są książki w jidysz, z radia słychać ówczesne radosne piosenki, a zza uchylonych drzwi dochodzą dźwięki audycji Radia Wolna Europa. Klub po 1956 r. to życie kulturalne: przykłady dzieł literackich i plastycznych oraz sceny z teatru żydowskiego.
Rok 1968 to sceny protestów studenckich i przemówienie Gomułki do sali żądającej usunięcia Żydów. Emigracja zasymilowanych polskich Żydów, którzy nie chcieli przedtem wyjeżdżać, jest pokazana przez relacje kilku osób. Można ich wysłuchać pod neonem z dworca Warszawa Gdańska, skąd emigranci wyjeżdżali do Wiednia.
Lata po Marcu 1968 aż do 1989 r. są zilustrowane np. poprzez obchody oficjalne i nieoficjalne rocznic Powstania w Getcie Warszawskim (w latach 1983 i 1988 r.). Solidarność pojawia się w filmowym reportażu emigranta marcowego, który odwiedza Polskę w 1981 r. Wielkie zdjęcia opuszczonych cmentarzy w połączeniu z wierszami Jerzego Ficowskiego mają wyrazić ówczesne poczucie pustki.
Ostatnie ćwierćwiecze jest tylko zasygnalizowane. Obok filmu ilustrującego powrót tematów żydowskich w życiu publicznym i odrodzenie życia żydowskiego można obejrzeć wywiady o tożsamości z kilkunastoma osobami w różnym wieku.
STANISŁAW KRAJEWSKI jest profesorem w Instytucie Filozofii UW. Współprzewodniczący Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów. Koncepcja wystawy „Powojnie” została opracowana wspólnie z dr Heleną Datner i grupą współpracowników.
