Niepoliczalni

Pisanie tekstu o tym, jak szacować liczbę Żydów, których w czasie wojny zabili Polacy, jest doświadczeniem upiornym. W gąszczu cyfr ginie ludzki los.

19.02.2018

Czyta się kilka minut

Pomnik ku pamięci Żydów zamordowanych w Jedwabnem. lipiec 2016 r. / Fot. Marek Maliszewski/REPORTER
Pomnik ku pamięci Żydów zamordowanych w Jedwabnem. lipiec 2016 r. / Fot. Marek Maliszewski/REPORTER

Podczas II wojny światowej z rąk Polaków zginęło / mogło zginąć (niepotrzebne skreślić) kilkadziesiąt tysięcy, 120 tys., 200 tys. Żydów albo – jeśli by chcieć uniknąć liczb – „więcej Żydów niż Niemców”. Każda publikacja na ten temat wywołuje emocje, którym pewnie trudno się dziwić, zwłaszcza że liczba 200 tys. żydowskich ofiar Polaków pada także w zagranicznych mediach, komplikując obronę wizerunku naszego kraju jako krzywdzonego i niewinnego. Na łamach „TP” podał ją przed tygodniem minister edukacji Izraela Naftali Bennett, powołując się przy tym na szacunki prof. Jana Grabowskiego z Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Skąd Grabowski wziął te 200 tys.?

Wiemy, że w 1939 r. obywatelami Polski było ok. 3,3 mln Żydów. Wiemy też (w „Tygodniku” mówił o tym choćby prof. Jacek Leociak), że liczba Żydów żyjących na terytorium okupowanej go kraju przed zakończeniem drugiej fazy Zagłady (faza pierwsza to przymusowe skupienie Żydów w gettach, druga – wywożenie do obozów śmierci, trzecia – polowania na tych, którzy ukryli się przed wywózkami) mogła wynosić ok. 1,6 mln osób. Próbujący zbadać temat jeszcze w PRL wieloletni pracownik Żydowskiego Instytutu Historycznego i uczestnik powstania w getcie w Białymstoku Szymon Datner założył, że co dziesiątemu spośród tych ok. 1,6 mln udało się uciec na tzw. stronę aryjską – pozostali, rzecz jasna, zginęli z rąk Niemców.

To pierwsze ważne zastrzeżenie: mamy do czynienia z założeniem, wnioskowaniem statystycznym. „Historyk taki jak Datner, który przejrzał setki dokumentów i badał całe serie indywidualnych relacji, widział, że pewne mechanizmy się w nich powtarzały: jeśli w trzech-czterech badanych gettach uciekła grupa licząca ok. 10 proc., to można przyjąć, że z całego tego terytorium uciekło też 10 proc.” – tłumaczy Leociak. Między wynikającą z szacunku Datnera liczbą ok. 160 tys. tych, którzy uniknęli deportacji, a 30-60 tys. tych, którzy zdołali przeżyć po tzw. stronie aryjskiej (w kwestii proporcji między nimi a tymi, którzy zdołali ocaleć w innych miejscach, np. w ZSRR, odsyłam do wywiadu z Leociakiem), brakuje 100-130 tys. Żydów.


Czytaj także: Jacek Leociak: Liczenie, które boli


Prof. Grabowski zawyża tę liczbę, powołując się również na Datnera, ale z wywiadu znajdującego się w albumie Małgorzaty Niezabitowskiej i Tomasza Tomaszewskiego „Ostatni. Współcześni Żydzi polscy”, w którym naukowiec z ŻIH mówił, że „rzeczywistym, jeśli mi tak wolno wyrazić, problemem dla Polaków było ok. 200-250 tys. Żydów, którzy próbowali się uratować”. Grabowski – przyjmując oczywiście, że ucieczką ratowało się 10 proc. tych, którzy przeżyli fazę wywózek, a liczbę ocalałych szacując na 40-60 tys., dochodzi do 200 tys. późniejszych ofiar Judenjagd (niemiecka nazwa „polowań na Żydów”) i tę liczbę podaje w rozmowach z dziennikarzami.

Co jednak przy tym istotne, i co stanowi drugie zastrzeżenie: fakt, że tylu brakuje, nie oznacza jeszcze, że tylu zamordowali Polacy. „Niewątpliwie część zmarła na skutek potwornych warunków, w jakich się ukrywali od 1942 r. przez kolejne dwa lata” – mówi Leociak. Część zrezygnowała z ukrywania się i wróciła np. do tzw. gett zbiorczych. Po akcjach deportacyjnych Niemcy organizowali obławy na tych, którzy zdołali uciec.

Dopiero w tym miejscu można postawić pytanie o udział Polaków – zarówno tych, którzy uczestniczyli (jako funkcjonariusze policji granatowej, strażacy czy wcieleni do służby budowlanej, Baudienstu) w polowaniach niemieckich, jak i tych, którzy donosili Niemcom o żydowskich kryjówkach lub doprowadzali szukających schronienia na ich posterunki, a w końcu tych, którzy zabijali z własnej inicjatywy. Dokładnych liczb nie poznamy nigdy, choć we wstępie do wydanej przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów książki „Zarys krajobrazu” Krzysztof Persak górną granicę liczby ofiar „miejscowych pomocników okupanta” szacuje na 120 tys. Zapewne nie było ich aż tylu – ale z pewnością nie mniej niż kilkadziesiąt tysięcy.

Za kilka tygodni ukaże się kolejna książka Centrum, „Dalej jest noc” – efekt projektu badawczego obejmującego dziewięć dawnych powiatów Generalnej Guberni; o części z nich, dotyczących Miechowskiego, mówił „Tygodnikowi” prof. Dariusz Libionka. Na skutek szerokiej kwerendy, obejmującej świadectwa i dokumenty żydowskie, niemieckie i polskie (także podziemne), znajdziemy tam opisy setek konkretnych ludzkich tragedii. Co prowadzi do zastrzeżenia trzeciego, najważniejszego: tej historii nigdy się nie zrozumie sprowadzając ją do statystyk. W każdą stronę zresztą – składając kilka dni temu kwiaty pod tablicą upamiętniającą Irenę Sendlerową, prezydent Andrzej Duda powtarzał, że uratowała ona tysiące żydowskich dzieci, choć Anna Bikont wykazała, iż także te szacunki są zawyżone.


Czytaj także: Michał Okoński: By człowiek przeżył


W debacie o sprawach dotyczących życia i śmierci trzeba być precyzyjnym. Odsądzani często od czci i wiary, oskarżani o uprawianie „pedagogiki wstydu” czy „polityki antyhistorycznej”, badacze mogą ulegać pokusie wykrzyczenia swojego protestu przeciwko próbie zrzucenia przez rządzących dziś Polską odpowiedzialności za straszliwe czyny części rodaków w czasie okupacji. Trudno także zachować spokój, gdy np. premier Morawiecki rozmnaża liczbę pomagających Żydom do setek tysięcy. Przystępując do licytacji, nie doprowadzi się jednak do żadnego oczyszczenia. Zresztą: czy kilkadziesiąt tysięcy ofiar czyni tę historię mniej straszliwą, a wynikające z niej nasze dzisiejsze powinności mniej istotne, niż gdyby ofiar było 200 tysięcy? ©℗

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Dziennikarz, redaktor wydań specjalnych i publicysta działu krajowego „Tygodnika Powszechnego”, specjalizuje się w pisaniu o piłce nożnej i o stosunkach polsko-żydowskich, a także w wywiadzie prasowym. W redakcji od 1991 roku, był m.in. (do 2015 r.) zastępcą… więcej

Artykuł pochodzi z numeru Nr 9/2018