Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Jan Heweliusz, bo o nim mowa, urodził się w 1611 r. – rok po tym, jak Galileusz jako pierwszy skierował w niebo lunetę i odkrył rzeczy, o których się filozofom nie śniło: kratery i nierówny brzeg tarczy Księżyca, satelity Jowisza, setki niewidocznych gołym okiem gwiazd. Rodzina Heweliusza, niemieckojęzyczni browarnicy, przybyła do Gdańska z Ottendorfu w połowie XV w. Heweliusz uczył się najpierw w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, szkole na poziomie wyższym od średniego, ale jeszcze nie uniwersyteckim. Tam zainteresował się astronomią, wtedy też zaczął budować przyrządy astronomiczne.
W 1630 r. podjął studia w zakresie prawa i ekonomii w Lejdzie. Rok później rozpoczął długą podróż po Europie, w trakcie której odwiedził m.in. Londyn i Paryż, nawiązał też wiele znajomości z wybitnym uczonymi. Znajomości te utrzymywał przez wiele lat. W 1634 r., wezwany przez ojca, powrócił do Gdańska, by zająć się rodzinnymi browarami. Małżeństwo przyniosło mu w posagu kolejny browar i kamienice przy ul. Korzennej 53-54. Na dachach tych kamienic zorganizował obserwatorium astronomiczne, w którym prowadził obserwacje, poczynając od 1641 r. Kolejne spadki wzbogaciły go o nowe browary, kamienice i nieruchomości. Był niezależnym, majętnym członkiem gdańskiego patrycjatu, starszym cechu browarników, rajcą miejskim.
Obserwacje astronomiczne prowadzone przez Heweliusza przyniosły mu wielkie uznanie. W 1664 r. został wybrany pierwszym zagranicznym członkiem Royal Society. Dwa lata później zaproponowano mu kierowanie nowym paryskim Obserwatorium Astronomicznym na południowym końcu osi Ogrodu Luksemburskiego. Heweliusz nie przyjął tej funkcji, zamiast niego kierownikiem został Giovanni Cassini, odkrywca pierścieni i czterech księżyców Saturna.
Gdańskie obserwatorium Heweliusza wspierali i odwiedzali królowie – Jan Kazimierz i Jan III Sobieski. Król Francji Ludwik XIV wypłacał mu przez kilka lat pokaźną pensję. Po pożarze domów i obserwatorium jego odbudowę wspomagali Jan III Sobieski i Ludwik XIV. Sobieskiemu w podzięce astronom posłał wyhodowane przez siebie cytryny. Zmarł w 1687 r., spoczywa w gdańskim kościele św. Katarzyny.
Najważniejszymi dziełami naukowymi Heweliusza są prace na temat Księżyca (dokładne mapy, obserwacje libracji), obserwacje Merkurego (przejście przed tarczą Słońca, pomiar średnicy), odkrycie czterech komet i (niezależnie od Petera Anhelma) najstarszej znanej gwiazdy nowej – Nova 1670 Vulpeculae, obserwacje plam słonecznych i wiele innych. Dokładność obserwacji Heweliusza była na tyle imponująca, że dwaj wybitni uczeni z Royal Society, Flamsteed i Hook, zakwestionowali je. Spór rozstrzygnęła specjalna komisja wysłana przez towarzystwo do Gdańska. Na korzyść gdańszczanina.
Książka Chantal Grell otwiera serię mającą poszerzyć wiedzę o astronomie. Autorka jest profesorem na Uniwersytecie w Wersalu, a seria powstała w ramach projektu wspieranego przez Międzynarodową Akademię Historii Nauki, Polską Akademię Nauk, Polską Akademię Umiejętności i Międzynarodową Unię Akademicką. W kolejnych rozdziałach autorka przedstawia historyczne tło, kreśli obraz XVII-wiecznego Gdańska oraz przedstawia stan astronomii w czasach, gdy Heweliusz rozpoczynał swoją pracę. Opisuje jego edukację i podróże po Europie, nawiązywanie naukowych kontaktów, potem umacnianie pozycji astronoma-browarnika w miejskim patrycjacie, dalej zaś szczegółowo rekonstruuje biografię naukową gdańszczanina. Osobny rozdział poświęca najważniejszemu jego dziełu, czyli „Selenografii”. Przypomina oczywiście również spory o dokładność obserwacji. Poznajemy też zabiegi Heweliusza o mecenasów, zwłaszcza po fatalnym pożarze.
Książka opatrzona jest przedmową Jarosława Włodarczyka, profesora w Instytucie Historii Nauki PAN, wybitnego znawcy XVII-wiecznej astronomii. Wprowadzenie tłumacza pozwala zrozumieć problemy, z jakimi się borykamy w przypadku tak dawnej terminologii naukowej. Wstęp autorki przedstawia naukowy cel, metodę i sposób opracowania korespondencji Heweliusza, która zostanie opublikowana w kolejnych tomach „Bibliotheca Heveliana”. ©
Chantal Grell, JAN HEWELIUSZ I JEGO CZASY, przeł. Igor Kraszewski, Instytut Historii Nauki PAN – Biblioteka Gdańska, Oficyna Wydawnicza Aspra, Warszawa 2017, Bibliotheca Heveliana, tom I